ΚΡΗΤΗ : ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 6200 -2800 πΧ

• Κατοικία σε σπήλαια ή σπίτια με πήλινους πλίνθους, ξύλα ή πέτρες
• Λατρεία της θεάς της ευφορίας.
• Εμφάνιση των πρώτων έργων πλαστικής, ειδώλια πήλινα ή λίθινα,
  πρωτόγονα εργαλεία.
• 3000 π.Χ. εμφανίζεται ο χαλκός στην Κρήτη
  
  
  ΜΙΝΩΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
• Προ-ανακτορική εποχή (2800 – 1900 π.Χ.)
• Παλαιό-ανακτορική εποχή(1900 – 1700 π.Χ.)
• Νέο-ανακτορική εποχή(1700 – 1450 π.Χ.)
• Μετα- ανακτορική εποχή ( 1450 - 1100 π.Χ)
• Ανάπτυξη & οργάνωση μινωικών πόλεων ( Κνωσός, Φαιστός, Μάλλια ,Ζάκρος ) με κυρίαρχη πόλη την Κνωσό
• Θαλασσοκρατία των μινωιτών στη Μεσόγειο, ανάπτυξη εμπορίου
• Ανάπτυξη τέχνων όπως η μικροπλαστική, ζωγραφική, λιθοτεχνία, χρυσοχοΐα.
• 1700 π.Χ. Καταστροφικός σεισμός, τα ανάκτορα ξαναχτίζονται παράλληλα χτίζονται και άλλα παλάτια όπως στις Αρχάνες, τα Χανιά και την Κυδωνία
• 1400 π.Χ. έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης
• Εμφάνιση γραφής Γραμμική Α & Β
• Λατρεία της Μεγάλης Θεάς των Μινωϊτών ( Θεά των όφεων)
• 1450 π.Χ. έλευση των Αχαιών Ο Μινωικός πολιτισμός συνεχίζεται σαν τμήμα του Μυκηναϊκού πολιτισμού
• 1219 -1209 π.Χ Τρωικός πόλεμος. Ο βασιλιάς της Κρήτης Ιδομενέας συμμετέχει με 80 πλοία.
  
  
  ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ 1100 π.Χ. ΕΩΣ ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 330 μ.Χ.
  
  Αρχαϊκή και Γεωμετρική περίοδος(1100 - 600 π.Χ.)
• 1100 Κάθοδος Δωριαίων στην Κρήτη .Εποχή του σιδήρου.
• Ιδρύονται 100 ελληνικές πόλεις-κράτη, όπως η Γόρτυνα, οι Αρχάνες, η Δρήρος, η Λατώ η Ετέρα, η Ριζηνία, η Αξό, η Τύλισος, η Χερσόνησος, η Μίλατος, η Ιεράπυτνα, η Κυδωνία, η Ίτανος, η Σητεία, η Πραισός ,η Ολούντα, η Απολλωνία . Συνεχής διαμάχες μεταξύ των πόλεων.
• Εφαρμογή Σπαρτιατικού ολιγαρχικού πολιτευματος. ο λαός χωρίστηκε σε τρεις τάξεις, τους Ελεύθερους, τους Περίοικους ,και τους Δούλους
• 7ος αιώνας π.Χ Κρήτες και Ρόδιοι εποικούν τη Γέλα της Σικελίας και την Κυρήνη.
• 600 π.Χ. Απομόνωση της Κρήτης λόγω οικονομικής κρίσης
  
  
  Κλασική περίοδος 600 π.Χ.- 300 π.X.
• 481 π.Χ. Η Κρήτη μετά από συνάντηση των Ελληνικών πόλεων στον Ισθμό της Κορίνθου με θέμα την αντιμετώπιση των Περσών, αρνούνται να πάρουν μέρος στον κοινό αγώνα.
• 400 π.Χ. Η Κρήτη βγαίνει από την απομόνωση, λόγω ανάπτυξης του εμπορίου και λόγω γεωγραφικής θέσης
• 336 π.Χ. Η Κρήτη δεν παίρνει μέρος στην εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου αν και συμμετέχουν σ' αυτήν σώματα Κρητών τοξοτών

Ελληνιστική περίοδος 300 π.Χ. - 69 π.Χ.

• 201 -153 π.Χ. Α΄& Β΄ Κρητικός πόλεμος «Κρητικός πόλεμος» (205-201 π.Χ.), που ξεσπά μεταξύ της Ρόδου και της Ιεράπυτνας, της σημερινής Ιεράπετρας, για τον έλεγχο των θαλάσσιων δρόμων και την εξάλειψη της πειρατείας. Στο πλευρό της νικήτριας Ρόδου στέκεται η Κνωσός, ενώ οι όροι για την Ιεράπυτνα είναι ιδιαίτερα σκληροί.
• 71 π.Χ. Αποτυχημένη εκστρατεία του Ρωμαίου Μάρκου Αντώνιου να καταλάβει την Κρήτη
  
  
  Ρωμαϊκή περίοδος 67 π.Χ. - 330 μ.Χ.
• 69 π.Χ. ο ύπατος Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο εκστράτευσε εκ νέου εναντίον της Κρήτης κατάφερε να την υποδουλώσει το 67 π.Χ. Η Κρήτη είναι επαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
• Πρωτεύουσα η Γόρτυνα ο πληθυσμός της Κρήτης ανήλθε σε 300.000 κατοίκους
• 62 π.Χ Οι Κρήτες ήρθαν σε επαφή με τον Χριστιανισμό και ιδρύθηκε η πρώτη εκκλησία από το μαθητή του Απόστολου Παύλου και πολιούχο του νησιού, Άγιο Τίτο .
• 250 μ.Χ. Επί αυτοκράτορα Δεκίου (εικ. πάνω) διώκονται και σφαγιάζονται οι Άγιοι Δέκα μάρτυρες (Δεκέμβριος 250). Είναι οι πρώτοι μάρτυρες της Κρητικής εκκλησίας .
• 256 μ.Χ. Στις 11 Νοεμβρίου Αποκεφαλισμός του Αγίου Μηνά μετέπειτα πολιούχο Ηρακλείου.
• 304 μ.Χ. Άγριοι διωγμοί Χριστιανών, επί αυτοκρατόρων Διοκλητιανού και Μαξιμιανού βρίσκει μαρτυρικό θάνατο (9/7/304) ο επίσκοπος Γόρτυνας Κύριλλος.
  
• ΕΙΚ . ΟΙ ΑΓΙΟΙ ΔΕΚΑ Ο ΑΓΙΟΣ ΜΗΝΑΣ Ο ΑΓ. ΚΥΡΙΛΛΟΣ Α΄ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΡΗΤΗΣ
  
  Α΄ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 330 – 824 μ.Χ.


• 330 μ.Χ η Κρήτη αποτελεί αρχικά τμήμα της επαρχίας Ιλλυρίας της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
• 365 μ.Χ Καταστροφικός σεισμός με πλημμυρίδα και ανπώτιδα καταστρέφει πολλές πόλεις της Κρήτης
• 395 μ.Χ. Υπάγεται διοικητικά στην δικαιοδοσία του Βυζαντίου με αυτοκράτορα το Μεγάλο Θεοδόσιο.


• 431 μ.Χ Η Κρήτη συμμετέχει στην Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου με 4 επισκόπους.
• 535 μ.Χ Η Κρήτη αυτοτελής επαρχία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας με έδρα τη Γόρτυνα.
• 668 μ.Χ. Σε επιστολή του πάπα της Ρώμης Βιταλιανού προς τον Αρχιεπίσκοπο Κρήτης Παύλο γίνεται για πρώτη φορά λόγος για ύπαρξη μοναστηριών στο νησί. Συγκεκριμένα αναφέρεται η Παλαιά (Παλιανή) και το Αρσίλλι.
• 727 μ.Χ Η Κρήτη συμμετέχει στην εξέγερση εναντίον του εικονομάχου αυτοκράτορα Λέοντα του Γ΄του Ισαύρου .Οι εικονόφιλοι Κρήτες υπόκεινται διωγμούς που συνεχίζονται έως το 767 με κορύφωση τον μαρτυρικό θάνατο του κρητικού Ανδέα του εν τη Κρίσει επί αυτοκράτορα του Κωνσταντίνου του E.
  
  
  ΑΡΑΒΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ 824-961 μ.Χ.
• 824 μ.Χ. Σαρακηνοί Άραβες, με τον Ομαρ Αμπού Χαφς, κατακτούν την Κρήτη.
• Οχύρωση της πόλης του Ηρακλείου και εκσκαφή μεγάλης τάφρου, γι’ αυτό ονομάστηκε Χάνδακας .
• Ακολούθησε άγρια καταδίωξη του χριστιανικού πληθυσμού με αποτέλεσμα μεγάλη εθνολογική και θρησκευτική αλλοίωση.
• Το νησί είχε μετατραπεί σε μεγάλο σκλαβοπάζαρο της Ανατολής


• Οι Βυζαντινοί επιχείρησαν επανειλημμένα να ανακτήσουν το νησί το 825-26, το 902 και το 949 χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Β΄ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 961 – 1204 μ.Χ

• 7 Μαϊου 961μ.Χ. Απελευθέρωση της Κρήτης από το Βυζαντινό Νικηφόρο Φωκά με μεγάλες απώλειες και το θάνατο 200.000 Αράβων


• Αναβίωση του Χριστιανισμού .Ιεραπόστολοι δίδαξαν το χριστιανισμό σε όλο το νησί, (ο Όσιος Νίκων ο Μετανοείτε και ο Άγιος Ιωάννης ο Ξένος)
• Το 1092 ξεσπάει εξέγερση στην Κρήτη με υποκίνηση του Καρύτση και του Ραψομμάτη, η οποία όμως καταλύθηκε γρήγορα και στάλθηκαν νέοι άποικοι από τον Αλέξιο Κομνηνό Β΄ απο τους οποίους προήλθαν οιμετέπειτα αριστοκρατικοί οίκοι του νησιού ( Χορτάτζηδες, Καλλέργηδες, Μελησινοί, Φωκάδες, Γαβαλάδες, Βλαστοί )
• Ανέγερση βυζαντινών εκκλησιών και μονών ( Βροντήσι,Βαλσαμόνερου, Αγκαράθου κ.α.)
  
  
• ΕΙΚ. Ο ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΞΕΝΟΣ ΚΑΙ Ο ΟΣΙΟΣ ΝΙΚΩΝ Ο ΜΕΤΑΝΟΕΙΤΑΙ ΕΠΑΝΕΦΕΡΑΝ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΑΒΟΚΡΑΤΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ ΦΩΚΑ (ΕΙΚΟΝΑ ΠΑΝΩ)
  
  
  ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ 1204 - 1645
  
  
  
• 1204 Κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους Η Κρήτη δωρήθηκε στους Γενουάτες οι οποίοι την παραχώρησαν το 1211 στους Βενετούς.
• Επιβλήθηκε λατίνος αρχιεπίσκοπος και έγινε περιορισμός της Ορθόδοξης Εκκλησίας και δήμευση της περιουσίας της.
• Ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής, με την ανέγερση επιβλητικών φρουρίων, οχυρωματικών και δημοσίων έργων.
• Οι τελευταίοι 2 αιώνες της βενετικής κατοχής χαρακτηρίζονται ως οι πλέον σκληρότεροι σημειώθηκαν δεκάδες επαναστάσεις , των Αργυρόπουλων το 1212, των Μελισσηνών το 1230, των Χορτάτσηδων και των Καλλέργηδων το 1273 και η επανάσταση που διεξήχθη σε συνεργασία με τους Βενετούς αποίκους το 1363.


• Η συνθήκη του 1299 (Pax Alexii Callergi), αναγνώρισε το δικαίωμα εγκατάστασης ορθόδοξου επισκόπου, ελεύθερης εγκατάστασης σε όλο το νησί και την απελευθέρωση των δουλοπάροικων
• Ανακήρυξη του νησιού σε Αυτόνομη Δημοκρατία με το όνομα Δημοκρατία του Αγίου Τίτου.
• Αναπτύχθηκε η Κρητική λογοτεχνία και ζωγραφική (Δ. Θεοτοκόπουλος, Ι.Δαμασκηνός) και δημιουργήθηκαν πολύ σημαντικά έργα, όπως ο Ερωτόκριτος του Β.Κορνάρου κ.α.
• Το 1644 0 πληθυσμός του νησιού αριθμεί 287.000 ψυχές.

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 1645 - 1898

• 1645 με αφορμή την επίθεση πειρατών σε πλοίο με προσκυνητές οι Οθωμανοί εκστρατεύουν κατά της Κρήτης, καταλαμβάνουν τα Χανιά και το 1646 το Ρέθυμνο.
• 1669 ύστερα από πολιορκία 21ετών ο Χάνδακας παραδίδεται από το Φραγκίσκο Μοροζίνη (εικ. δεξιά) στον Τούρκο Αχμέτ Κιοπρουλή( εικ.δεξιά κατω)
• ‘Όλες οι περιουσίες περιήλθαν στα χέρια του Σουλτάνου. Το ντόπιο χριστιανικό στοιχείο υπόκειται σκληρό διωγμό.
  
• 1770 Επανάσταση με αρχηγό τον Δασκαλογιάννη από τα Σφακιά, καταπνίγεται στο αίμα. Ο Δασκαλογιάννης γδέρνεται ζωντανός στο Μεγάλο Κάστρο το1771.
• 1775 Ανεγείρεται από τον Μητροπολίτη Γεράσιμο Λετιτζή εκ Βενεράτου ο ναός του Αγίου Μηνά και Υπαπαντής στο Μεγάλο Κάστρο και ανακηρύσεται ο Άγιος Μηνάς πολιούχος.
• 1780 Επιδημία πανώλης . Το νησί βρίσκεται σε κατάσταση πλήρους απομόνωσης, καθώς για έξι ολόκληρους μήνες η ναυσιπλοΐα σταματά εντελώς
• 1810 Καταστροφικός σεισμός πλήττει το Μεγάλο Κάστρο

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ 1821 - 1830 ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

• 1821 στις 15 Απριλίου Ανακηρύσσεται επανάσταση στην Παναγία Θυμιανή Σφακίων. Σε ένα χρόνο η Κρήτη ουσιαστικά απελευθερώνεται με μεγάλες απώλειες των Τούρκων οι οποίοι έχουν περιοριστεί στα αστικά κέντρα.
• Ο πρώτος που ύψωσε την σημαία της επανάστασης στο νησί ήταν ο ηγούμενος της ιστορικής μονής Πρέβελη Μελχισεδέκ Τσουδερός, οι Τούρκοι σκότωσαν τους μοναχούς και λεηλάτησαν το μοναστήρι.
• 1821 ΙούνιοςΗ πρώτη νικηφόρα μάχη δόθηκε στο Λούλο Κεραμειών στις 14 Ιουνίου. Στις 15 Ιουνίου στο ηρωϊκό χωριό Λάκκοι κατατροπώνεται ο στρατός πέντε χιλιάδων Τούρκων, ταυτόχρονα στο Αμάρι Ρεθύμνου νικήθηκαν οι φοβεροί Αμπαδιώτες Τουρκοκρήτες.
• Στις 19 Αυγούστου 1821 οι Τούρκοι στην προσπάθειά τους να πατήσουν το Θέρισο αποτυγχάνουν και χάνουν διακόσιους άνδρες, στη μάχη σκοτώνεται ο Στέφανος Χάλης .
• Τα θύματα των βιαιοπραγιών των Τούρκων είναι ο άμαχος πληθυσμός, σφαγιάσθηκαν 400 χριστιανοί στα Χανιά, 800 στο Ηράκλειο, 2.500 στον Αποκόρωνα.
• Ο καπετάνιος Ρούσος Βουρδουμπάς πρώτος μεταξύ ίσων σε πολλές μάχες θα έχει την γενική αρχηγία. Άλλοι καπετάνιοι ήσαν ο Mιχ. Κουρμούλης στη Μεσσαρά, ο Μελιδόνης στο Μυλοπόταμο ο Σήφακας στον Αποκόρωνα οι Ι . και Β. Χάληδες στην Κυδωνία, ο Γεώργιος Τσουδερός στον Άγιο Βασίλειο.
  (Εικ Δημήτρης Μιχ. Κουρμούλης)
• Από την Ελληνική κυβέρνηση, δηλαδή από τον Δ. Υψηλάντη, ζητείται ο διορισμός γενικού αρχηγού ο οποίος και αποστέλλει τον Μιχαήλ Κομνηνό Αφεντούλη.
• Το Μαΐο 1822 αποβιβάζεται ο Αιγύπτιος Χασάν Πασάς στην Σούδα, την βοήθεια του οποίου ζήτησε ο Σουλτάνος.


• Το Μάιο 1822 καταστρέφουν τα Ανώγεια, σε αντίποινα οι Ανωγειανοί καπετάνιοι με τη συνδρομή και του καπετάνιου Δεληγιαννάκη παρασύρουν στον Κρουσώνα 350 Τουρκαλβανούς και τους σφαγιάζουν.
• Τον Αύγουστο του 1822 ο Χασάν πατά τους Λάκκους και το Θέρισο με τίμημα 600 νεκρούς στρατιώτες του που τον θορυβεί ιδιαίτερα, 30 και 31 Αυγούστου δέχεται επίθεση από τους Ανωγειανούς και Μυλοποταμίτες στο Μυλοπόταμο παθαίνοντας μεγάλη φθορά.
• Το Νοέμβριο του 1822 ο Χασάν εισβάλλει στο δεύτερο φυσικό οχυρό της Κρήτης το οροπέδιο Λασιθίου, καίοντας και ερημώνοντας τα χωριά του


• Το Φεβρουάριο του 1823, σε σπήλαιο στη Μίλατο, σφαγιάστηκαν από τους Τουρκο- αιγύπτιους 2000 άμαχοι .
  
• Στις 21 Μαΐου 1823 ο Εμ. Τομπάζης (εικ. δεξιά) αναλαμβάνει την διοίκηση της Κρήτης, καταλαμβάνοντας αμέσως τα φρούρια της Κισσάμου και της Κανδάνου αφού συνθηκολόγησαν οι έγκλειστοι Τούρκοι. Ταυτόχρονα οι Τουρκοαιγύπτιοι ανασυντάσσονται, φέρνουν νέο αρχιστράτηγο το Χουσεϊν γαμπρό του Μεχμέτ Αλί της Αιγύπτου με τρεις χιλιάδες άνδρες και άφθονα πολεμοφόδια .
• τον Ιανουάριο του 1824 στο σπήλαιο Μελιδονιού Μυλοποτάμου όπου είχαν καταφύγει 30 επαναστάτες και 370 γυναικόπαιδα, πυρπολείτε, ολοι πεθαίνουν από ασφυξία.
• Οι άμαχοι αναγκάζονται να φύγουν από την Κρήτη, ο Ελληνικός στόλος παραλαμβάνει μόνο από το λιμανάκι του Λουτρού Σφακίων δέκα χιλιάδες ψυχές και τις φυγαδεύει.
• Στις δώδεκα Απριλίου 1824 ο Τομπάζης αφήνει την Κρήτη.οι αγωνιστές τον ακολουθούν και φεύγουν για την Πελοπόννησο. Η επανάσταση βάλτωσε και μετατράπηκε σε κλεφτοπόλεμο από τους Χαϊνηδες και Καλησπέριδες.
• Στα μέσα του 1825, τετρακόσιοι από τους Κρήτες που αγωνίζονται στην Πελοπόννησο επιστρέφουν και καταλαμβάνουν τα Φρούρια της Γραμβούσας και του Κισσάμου δημιουργώντας πάλι ελεύθερους πυρήνες στην Κρήτη.
• Το 1827 σώμα χιλίων προσφύγων Κρητών αγωνιστών μεταφέρθηκε από τον Μιαούλη στο νησί και η επανάσταση γενικεύεται πάλι με επιτυχίες .
• Το 1828 ο Ηπειρώτης Χατζημιχάλης Νταλιάνης ( εικ. δεξιά) με σώμα 600 πεζών και 100 ιππέων φθάνει στην Κρήτη για να ενισχύσει τον αγώνα Οι Τούρκοι τον πολιόρκησαν, στο φρούριο του Φραγγοκάστελου ο ίδιος σκοτώθηκε μαζί με τετρακόσιους αγωνιστές, οι εχθροί είχαν διπλάσιες απώλειες, οι λίγοι αγωνιστές που έμειναν αναγκάσθηκαν να συνθηκολογήσουν.
• το Πρωτόκολλο της 22 Ιανουαρίου 1830 υπογράφεται στο Λονδίνο από τους εκπροσώπους της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας , με το οποίο αναγνωρίζεται ανεξάρτητο ελληνικό κράτος. Το νέο κράτος περιλαμβάνει την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, τις Κυκλάδες, την Εύβοια και τις Σποράδες. Η Κρήτη έμεινε εκτός των ορίων του Ελληνικού Κράτους. Στο εξής όλες οι κρητικές επαναστάσεις έχουν ως κύριο στόχο και σύνθημά τους το αίτημα της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα.
  
• Στις 29 Φεβρουαρίου 1829 στο μοναστήρι της Οδηγήτριας στη Μεσσαρά ο θρυλικός Ξωπατέρας (εικ. δεξιά) περικυκλωμένος από 3000 Τουρκους βρίσκει μαρτυρικό θάνατο μετά από τρεις ημέρες αντίστασης.


• Τον Ιούνιο του 1830 τα πλοία των Χριστιανικών Μ. Δυνάμεων επέβαλαν την ειρήνη στο νησί υπέρ των Τουρκοαιγυπτίων.
• Αιγυπτιοκρατία 1830 – 1840 Με το πρωτόκολλο του Λονδίνου η Κρήτη παραχωρήθηκε στον αντιβασιλιά της Αιγύπτου. Η αιγυπτιακή κατοχή βοήθησε στην ανασυγκρότηση του νησιού, κατασκεύασε έργα, έδωσε πρόνοια για την παιδεία, για πρώτη φορά εκδόθηκε δίγλωσση εφημερίδα.
  • Κίνημα των Μουρνιών 1833 Η αύξηση τη φορολογίας για να γίνουν τα κοινωφελή έργα οδήγησε επτά χιλιάδες χριστιανούς σε άοπλη διαμαρτυρία στις Μουρνιές Κυδωνίας. Οι Αιγύπτιοι διέλυσαν βίαια την διαμαρτυρία και κρέμασαν στις Μουρνιές Χανίων σαράντα πρωταίτιους
  • Επανάσταση 1841 (Χαιρέτη) Ο πόλεμος μεταξύ Αιγύπτου και Τουρκίας και η νίκη της δεύτερης οδήγησαν τις Μεγάλες Δυνάμεις να δώσουν την Κρήτη πάλι στην Τουρκία το 1840. Εξόριστοι Κρήτες οπλαρχηγοί με αρχηγό το Χαιρέτη κατέβηκαν στην Κρήτη και κήρυξαν επανάσταση στις 22 Φεβρουαρίου 1841. Έγιναν φονικές μάχες αλλά η επανάσταση χωρίς βοήθεια έσβησε και οι αγωνιστές πήραν πάλι το δρόμο της προσφυγιάς
  . Ο μεγάλος σεισμός .Στις 30 Σεπτεμβρίου 1856 καταστροφικός σεισμός πλήττει την Κρήτη και ιδιαίτερα το Ηράκλειο. Από τα 3620 σπίτια της πόλης μόνο 18 μένουν κατοικήσιμα, ενώ εκατοντάδες είναι οι νεκροί και οι τραυματίες. Στο Μεϊντάνι ξεσπά πυρκαγιά που καταστρέφει δεκάδες καταστήματα. Στην πόλη επικρατεί το χάος και η οδύνη, καθώς οι κάτοικοι απεγνωσμένα προσπαθούν να σώσουν ανθρώπους και περιουσίες από τα χαλάσματα. Παλαιά και σημαντικά μνημεία της πόλης παθαίνουν σοβαρές ζημιές ή καταστρέφονται ολοκληρωτικά. Ανάμεσά τους ο παλιός μητροπολιτικός ναός του Αγίου Τίτου (Βεζίρ Τζαμί) και η Πύλη Βολτόνε κ.α

Επανάσταση 1866 – 1869 (ΕΝΩΣΙΣ ή ΘΑΝΑΤΟΣ)

Η σημαία της Κρητικής Επανάστασης του 1866 με την αναγραφή ΕΝΩΣΙΣ Η ΘΑΝΑΤΟΣ

• Η επαναστατική συνέλευση στις 21 Αυγούστου 1866 στο Ασκύφου Σφακίων καλεί τον Κρητικό λαό σε ένοπλη δράση.
  • Το Σεπτέμβριο του 1866 55.000 Τουρκοαιγυπτιακού στρατού βρίσκεται στο νησί, οι επαναστάτες με δυσκολία μαζεύουν 20.000 άντρες. Την εξουσία των επαναστατών ασκεί η Γενική Συνέλευση.
  • Στρατιωτικοί διοικητές διαμερισμάτων ορίζονται στα Χανιά ο Ιωάννης Ζυρακάκης, στο Ρέθυμνο ο Συνταγματάρχης Π. Κορωναίος, στο Ηράκλειο ο Μιχάλης Κόρακας
  • 8 Νοεμβρίου 1866 Το μοναστήρι του Αρκαδίου, κυκλώνεται από δεκαπέντε χιλιάδες στρατό, Οι υπερασπιστές πέφτουν ο ένας μετά τον άλλο, ο ηγούμενος είναι νεκρός. Ένας ήρωας με το όνομα Γιαμπουδάκης ανατινάζει την πυριτιδαποθήκη και το μοναστήρι γίνεται αιώνιο σύμβολο της ελευθερίας μέσα βρίσκονταν 670 γυναικόπαιδα και 300 επαναστάτες μόνο 114 επέζησαν
  • Στις 15 Ιανουαρίου 1867 οι Τούρκοι στην μάχη της Τυλίσσου χάνουν 600 άνδρες. Ο Μουσταφάς πασάς στην προσπάθειά του να πατήσει τα Σφακιά στη θέση Κατρέ χάνει 500 άνδρες και ο ίδιος αντικαταστάθηκε από τον Κροάτη Ομέρ πασά.
  • Ο Ομέρ Πασάς βάζοντας στόχο του την καταστροφή των Σφακιών και του Οροπεδίου του Λασιθίου επιτυγχάνει και στα δύο παρά την ηρωική αντίσταση των επαναστατών. Η επανάσταση λήγει στις αρχές του 1869 με την παράδοση ή τη φυγή των τελευταίων εξεγερμένων.

εικ. Ο καπετάν Κόρακας Γενικός αρχηγός Ηρακλείου και ο Καπετάν Τσαγκαραντώνης αρχηγός Μαλεβιζίου απο τους πρωταγωνιστές της επανάστασης του 1866 - 69

Η Επανάσταση του 1878 (Σύμβαση της Χαλέπας) Σύμφωνα με τη Σύμβαση, η Κρήτη αποχωριζόταν από την λοιπή Οθωμανική Αυτοκρατορία, θα διοικούνταν από τη Γενική Διοίκηση Κρήτης και της παραχωρούνταν ορισμένα προνόμια, μεταξύ των οποίων και η σύσταση Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων και η έκδοση εφημερίδων καθώς και να αστυνομεύεται μόνο από Κρητικούς.


• 1881 Στην πρώτη πραγματικά αξιόπιστη απογραφή, που πραγματοποιείται το 1881, ο πληθυσμός της πόλης του Ηρακλείου είναι 21.069: 14.597 είναι μουσουλμάνοι, 6361 ορθόδοξοι, 58 καθολικοί, 2 διαμαρτυρόμενοι και 51 Εβραίοι.
• Το 1889 η Οθωμανική Αυτοκρατορία περιόρισε σημαντικά τα προνόμια των Κρητών μετά την επανάσταση που ξέσπασε με πρωτοβουλία των ηγετών του συντηρητικού κόμματος (καραβανάδων) και ανέθεσε στον συνταγματάρχη Ταξίν την αστυνόμευση της Κρήτης θέτοντας τον επικεφαλής σώματος 200 ανδρών που στρατολογήθηκαν στην Μακεδονία. Η επανάσταση του 1889 καταπνίγηκε μετά από ένα οκτάμηνο.
• Στις 3 Σεπτεμβρίου 1895 ξέσπασε νέα επανάσταση αλλά οι σφαγές των Οθωμανών δεν σταμάτησαν και στις 11 Μαΐου 1896 ο χριστιανικός πληθυσμός των Χανίων, ο οποίος αποτελούσε μειονότητα στην πόλη, υπέστη μεγάλη σφαγή, όπως και τον επόμενο χρόνο 1897, οπότε και πυρπολήθηκαν και τα κοινοτικά καταστήματα απέναντι από τον καθεδρικό ναό, που περιλάμβαναν το επισκοπικό μέγαρο και το παρθεναγωγείο. Η αποστολή ελληνικών στρατευμάτων στο νησί οδήγησε στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 κατά τον οποίο τα οθωμανικά στρατεύματα νίκησαν κατά κράτος τα αντίστοιχα ελληνικά στο Θεσσαλικό μέτωπο.
  εικ. Κρητικοί επαναστάτες κατά την επανάσταση 1897
  
  
  
  Η Επανάσταση 1897- Αυτονόμηση (ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ) - Ένωση με Ελλάδα 1913
  
  Η επέμβαση των μεγάλων δυνάμεων 1897
  Οι Μεγάλες Δυνάμεις, που πάντοτε ενδιαφέρονταν για την Κρήτη λόγω της στρατηγικής της σημασίας και από καιρό είχαν συγκεντρώσει τους στόλους τους γύρω από το νησί, αποφάσισαν με τη Συνθήκη του Βερολίνου το 1896 να προχωρήσουν σε οριστική λύση του κρητικού ζητήματος, με τη διεθνή κατοχή του νησιού και την ανακήρυξή του σε αυτόνομη Πολιτεία, ενώ στις 21 Ιανουαρίου 1897 ελληνικά στρατεύματα με δύναμη 1.500 αντρών και διοικητή τον υπασπιστή του βασιλιά Tιμολέοντα Bάσσο αποβιβάστηκαν εκεί για να την ελευθερώσουν και να την ενώσουν με την Ελλάδα. Οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις όμως παρενέβησαν αποβιβάζοντας κι αυτές δυνάμεις για να σταματήσουν οι εχθροπραξίες. Στις 18 Φεβρουαρίου ο Ελληνικός στόλος αποσύρθηκε και ο Ελληνικός στρατός υποχώρησε στην ξηρά και κατευθύνθηκε βόρεια προς την Θεσσαλία και την Ήπειρο. Στις 20 Μαρτίου του ίδιου χρόνου οι Μεγάλες Δυνάμεις χώρισαν το νησί σε διεθνείς τομείς, ενώ τα Χανιά και η γύρω περιοχή της πρωτεύουσας έγιναν πολυεθνικός τομέας. Οι Άγγλοι διοικούσαν το νομό Ηρακλείου, οι Ρώσοι το νόμο Ρεθύμνου, οι Γάλλοι το νομό Λασιθίου και οι Ιταλοί τους νομούς Χανίων και Σφακιών.
  Στις 25 Αυγούστου 1897, ο Ελευθέριος Βενιζέλος έστειλε διακοίνωση στον αρχηγό του ευρωπαϊκού στόλου, αναφέροντας ότι η μόνη σωστή λύση του Κρητικού ζητήματος θα ήταν η ένωση του νησιού με την Ελλάδα. Αφού όμως η Ελλάδα απέσυρε τη στρατιωτική δύναμη που είχε στο νησί, αναγνωρίζοντας την αυτονομία του, θα έπρεπε και η Κρήτη, για να μην φέρει σε δύσκολη θέση την Αθήνα, να δεχθεί ως προσωρινή λύση την αυτονομία, εναποθέτοντας τις ελπίδες για οριστική λύση στις Μεγάλες Δυνάμεις. Οι Οθωμανοί πρότειναν να γίνει ανταλλαγή της Κρήτης με τη Θεσσαλία που την κατείχε ο στρατός τους. Η πρόταση αυτή απορρίφθηκε καθώς θεωρήθηκε εμπαιγμός και για τους Κρητικούς και για τις Μεγάλες Δυνάμεις.
  Μετά τον πόλεμο του 1897 η Ελλάδα υπέγραψε στην Κωνσταντινούπολη συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία. Κατόπιν οι Μεγάλες Δυνάμεις ξεκίνησαν τη διαδικασία διακανονισμού του Κρητικού ζητήματος, που όμως τραβούσε μακριά. Προτάθηκαν για τη θέση του Γενικού Διοικητή του νησιού οι Δροζ, Σέφερ, ο Μαυροβούνιος Πέτροβιτς Μπόζα, ο πρίγκιπας Βάττεμβεργ ενώ οι Τούρκοι ήθελαν γι' αυτή τη θέση τον Ανθόπουλο πασά. Η Ρωσία υπέδειξε τον γιό του βασιλιά των Ελλήνων Γεωργίου του Α΄, τον πρίγκιπα Γεώργιο, ο οποίος και επελέγη τελικά. Στις 21 Ιανουαρίου 1898, η κρητική συνέλευση, μέσα σε ζητωκραυγές ενέκρινε πρόταση του Βενιζέλου να κάνει το προεδρείο της τα αναγκαία διαβήματα. Η Γερμανία και η Αυστρία, επειδή δεν ήθελαν να φανεί ότι αντιτίθενται στις τουρκικές απαιτήσεις, αποχώρησαν από τον συνασπισμό των ευρωπαϊκών δυνάμεων, ο οποίος έγινε πλέον τετραμελής. Ο Γενικός Διοικητής θα αναγνώριζε την υψηλή επικυριαρχία του Σουλτάνου, θα εφάρμοζε αναλογική συμμετοχή του ελληνικού και του τουρκικού στοιχείου στη διοίκηση του νησιού.
  Εκλέχθηκε μια εκτελεστική επιτροπή, με τη συμμετοχή του Βενιζέλου, που εκτελούσε χρέη κυβέρνησης και είχε τις επαφές με τους Ευρωπαίους ναυάρχους. Άρχισε να εφαρμόζει το προσωρινό πολίτευμα, αλλά οι μουσουλμάνοι, υποκινούμενοι από την οθωμανική διοίκηση, ξεσηκώθηκαν. Οι χριστιανοί της Κρήτης άρχισαν να συγκεντρώνουν ένοπλα τμήματα και η εκτελεστική επιτροπή προέβη σε διαβήματα διαμαρτυρίας. Οι μουσουλμάνοι του νησιού κλείστηκαν στις πόλεις και την ύπαιθρο έλεγχαν οι χριστιανοί επαναστάτες. Οι σφαγές των μουσουλμάνων της Σητείας και του Σέλινου καθώς και η σφαγή των χριστιανών του Ηρακλείου στις 25 Αυγούστου 1898 που έκαναν οι μουσουλμάνοι , οδήγησαν στην αποχώρηση των Οθωμανών από το νησί, στη δημιουργία της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας και στην εκλογή του πρίγκιπα Γεωργίου ως ύπατου αρμοστή της Κρήτης.
  Εικονες : 1) Ο Πρίγκηπας Γεώργιος με τους Ναυάρχους εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κρήτη
  2) Η Κρήτη σπάει τα δεσμά της και απελευθερώνεται από τον Τούρκικο Ζυγό (γκραβούρα 1898).
  
  3) Το Ηράκλειο (25ης Αυγούστου) μετά την μεγάλη σφαγή του 1898
  
  
  Η Κρητική Πολιτεία (1896 – 1913 )
  
  Ο πρίγκιπας ορίστηκε Ύπατος Αρμοστής Κρήτης με τριετή θητεία. Στις 9 Δεκεμβρίου 1898 έφθασε στη Σούδα με τη ρωσική ναυαρχίδα "Νικόλαος Α΄", συνοδευόμενη και από πλοία των άλλων Δυνάμεων, όπου του επιφυλάχθηκε αποθεωτική υποδοχή. Τον υποδέχονταν στη Σούδα οι ναύαρχοι Ποττιέ, Νόελ, Σκρύδλωφ και Μπέτολλο κι ο ενθουσιώδης κρητικός λαός. Ο πρόεδρος του συμβουλίου των ναυάρχων Γάλλος Ποττιέ του παρέδωσε επίσημα στο Διοικητήριο Χανίων τη διοίκηση της Κρήτης, ενώ τα ευρωπαϊκά πολεμικά, έξω από το λιμάνι, χαιρέτιζαν με κανονιοβολισμούς την ύψωση της κρητικής σημαίας.
  Σε σύντομο διάστημα ο Γεώργιος ανέθεσε σε επιτροπή από 16 μέλη (12 χριστιανούς και 4 μουσουλμάνους), με πρόεδρο τον Ιωάννη Σφακιανάκη, τη σύνταξη σχεδίου Συντάγματος που θα ενέκρινε η Κρητική Συνέλευση, η οποία συγκροτήθηκε στις 9 Ιανουαρίου 1899, ενώ ταυτόχρονα προκηρύχτηκαν για τις 24 του ίδιου μήνα εκλογές των πληρεξουσίων. Στις 8 Φεβρουαρίου έγινε η πρώτη συνεδρίαση της Κρητικής Συνελεύσεως που αποτελέστηκε από 138 χριστιανούς και 50 μουσουλμάνους. Η Συνέλευση, με πρόεδρο τον Σφακιανάκη, ψήφισε το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας. Μετά την επικύρωσή του από τον Ύπατο Αρμοστή και την έγκρισή του, με ελάχιστες μεταβολές, από τις Μεγάλες Δυνάμεις, το Σύνταγμα δημοσιεύτηκε στις 16 Απριλίου 1899 στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.
  Στις 27 Απριλίου 1899, ο Ύπατος Αρμοστής όρισε Συμβούλιο του Ηγεμόνα (δηλαδή κυβέρνηση) από τους Κρητικούς αρχηγούς συνιστώμενη από πέντε Ανώτερες Διευθύνσεις, αντίστοιχες με τα σημερινά Υπουργεία. Οι σύμβουλοι με τις διευθύνσεις τους ήταν: Ελευθέριος Βενιζέλος της Δικαιοσύνης, Μανούσος Κούνδουρος των Εσωτερικών, Νικόλαος Γιαμαλάκης της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευμάτων, Κωνσταντίνος Φούμης των Οικονομικών και Χασάν Σκυλιανάκης της Δημοσίας Ασφαλείας. Από τους αρχηγούς δεν συμμετείχε στο συμβούλιο μόνο ο Ιωάννης Σφακιανάκης, επειδή υπέβαλε στον Αρμοστή ένα σχέδιο για το οριστικό πολίτευμα του νησιού, αλλά ο Γεώργιος δεν το ενέκρινε.
  Το συμβούλιο ξεκίνησε την προσπάθεια να οργανώσει κράτος. Στις 18 Μαΐου, ο Βενιζέλος υπέβαλε πλήρη δικαστική νομοθεσία. Άρχισαν όμως οι διαφωνίες. Ο Γεώργιος, σκοπεύοντας να ταξιδέψει στην Ευρώπη, ανακοίνωσε στον κρητικό λαό ότι "κατά την διάρκειαν του ταξιδίου του θα εζήτει από τας Μεγάλας Δυνάμεις την ένωσιν της Κρήτης και ήλπιζε να επιτύχει ταύτην λόγω των συγγενικών του δεσμών". Η ανακοίνωση έγινε χωρίς να το ξέρει το συμβούλιο. Ο Βενιζέλος είπε στον πρίγκιπα ότι δεν θα ήταν καλό να δίνει στον λαό ελπίδες για κάτι που δεν ήταν εκείνη τη στιγμή δυνατό να πραγματοποιηθεί. Όντως δε οι Μεγάλες Δυνάμεις απέρριψαν το αίτημα του Γεωργίου. Επήλθε πολλές φορές διάσταση μεταξύ των δύο ανδρών και ο Βενιζέλος επανειλημμένα υπέβαλε παραίτηση.
  Όταν συζητήθηκε στο συμβούλιο ο προϋπολογισμός, ο Βενιζέλος είπε ότι το νησί δεν ήταν αυτόνομο αφού κατεχόταν στρατιωτικά από τέσσερις δυνάμεις και το κυβερνούσε εντολοδόχος τους. Θα έπρεπε, όταν θα έληγε η θητεία του πρίγκιπα, να ζητηθεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις να επιτρέψουν στη συνέλευση, με βάση το άρθρο 39 του συντάγματος (που το είχε καταργήσει η συνδιάσκεψη της Ρώμης) να εκλέξει ανώτατο άρχοντα, οπότε δεν χρειαζόταν η παρουσία ξένων στρατευμάτων. Μ' αυτόν τον τρόπο, το νησί θα απαλλασσόταν από τον στρατό κατοχής και την δι' αντιπροσώπου των Μεγάλων Δυνάμεων διακυβέρνηση, και θα μπορούσε ευκολότερα να πετύχει τον στόχο που ήταν η ένωση με την Ελλάδα. Αυτή την πρόταση θα εκμεταλλευθούν οι αντίπαλοι του Βενιζέλου για να πουν ότι ήθελε την Κρήτη αυτόνομη ηγεμονία. Σε απάντηση, εκείνος υπέβαλε και πάλι την παραίτησή του με το αιτιολογικό ότι του ήταν αδύνατο πλέον να συνεργαστεί με τα υπόλοιπα μέλη του συμβουλίου και διαβεβαίωσε ότι δεν σκόπευε να ασκήσει αντιπολίτευση.
  Στις 17 Μαΐου 1901, σε έκθεσή του εξέθεσε τους λόγους που τον υποχρέωναν να παραιτηθεί, την δε επομένη τους είπε και προφορικά στον Ύπατο Αρμοστή. Στις 18 Μαΐου ο Βενιζέλος απολύθηκε επειδή δημόσια υποστήριξε απόψεις αντίθετες μ' αυτά που πρέσβευε ο Αρμοστής. Και τέθηκε πλέον επικεφαλής της αντιπολίτευσης. Επί τρία χρόνια διεξήχθη μια σκληρότατη πολιτική διαμάχη, η διοίκηση παρέλυσε και κυριάρχησε η οξύτητα στο νησί. Και, αναπόφευκτα, τον Μάρτιο του 1905 ξέσπασε επανάσταση, της οποίας επικεφαλής ετέθη ο Βενιζέλος.
  
  Επανάσταση του Θέρισου
  Στις 26 Φεβρουαρίου 1905 η «Ηνωμένη Αντιπολίτευση» διεκήρυττε πως μόνη ορθή λύση ήταν η Ένωση, προσωρινό στάδιο η πλήρης αυτονομία. Στις 10 Μαρτίου 1905 συνήλθε συνέλευση στον Θέρισο υπό του Ελευθερίου Βενιζέλου, Κωνσταντίνου Φούμη και Κωνσταντίνου Μάνου, που κήρυξε "την πολιτικήν ένωσιν της Κρήτης μετά της Ελλάδος εις εν μόνον ελεύθερον συνταγματικόν κράτος", έδωσε δε και σχετικό ψήφισμα στις Μεγάλες Δυνάμεις, όπου υποστήριζε ότι το νόθο μεταβατικό καθεστώς εμπόδιζε την οικονομική ανάπτυξη του νησιού και η μόνη φυσική λύση του κρητικού ζητήματος ήταν η ένωση.
  Στις 7 Απριλίου συνήλθε τακτική συνέλευση στα Χανιά, η οποία ομοίως κήρυξε την ένωση ενώ ένας από τους συμβούλους του Ύπατου Αρμοστή παραιτήθηκε και πήγε στον Θέρισο να ενωθεί με τους επαναστάτες. Ο Ύπατος Αρμοστής απαίτησε από τους επαναστάτες να παραδώσουν τα όπλα μέσα σε 36 ώρες, εκήρυξε το στρατιωτικό νόμο με την έγκριση των Δυνάμεων, διέταξε συλλήψεις και φυλακίσεις αντικαθεστωτικών κι επέβαλε λογοκρισία στον τύπο. Έπειτα κάλεσε σε σύσκεψη τους προξένους και ζήτησε να λάβουν επείγοντα μέτρα για την "καταστολήν του κινήματος". Για να αυξήσει τις ένοπλες δυνάμεις του συγκρότησε το σώμα των "Δημοφρουρών". Οι Μεγάλες Δυνάμεις έστειλαν μήνυμα στους επαναστάτες ότι θα χρησιμοποιούσαν στρατεύματα προκειμένου να επιβάλλουν τις αποφάσεις τους. Σε απάντηση οι περισσότεροι βουλευτές της τακτικής συνέλευσης πήγαν στον Θέρισο να ενωθούν κι αυτοί με τον Βενιζέλο.
  Ο πρίγκηπας δεν διέθετε άλλες δυνάμεις εκτός της Κρητικής Χωροφυλακής (που έμεινε πιστή σ'αυτόν) και η οποία δεν αυξήθηκε από τους Δημοφρουρούς και οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν μπορούσαν να συνεννοηθούν για κοινή δράση. Μεγαλύτερη στρατιωτική δράση ανέπτυξαν οι Ρώσοι, οι οποίοι κατέλαβαν ή βομβάρδισαν θέσεις επαναστατών. Οι πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων συναντήθηκαν με την επαναστατική τριανδρία στις Μουρνιές, σε μια προσπάθεια να επιτευχθεί συμφωνία, χωρίς αποτέλεσμα. Η επαναστατική κυβέρνηση ζήτησε να χορηγηθεί στην Κρήτη πολίτευμα ανάλογο μ' αυτό της Ανατολικής Ρωμυλίας. Στις 18 Ιουλίου οι Δυνάμεις κήρυξαν τον στρατιωτικό νόμο, κάτι που δεν αποθάρρυνε τους επαναστάτες. Στις 15 Αυγούστου η τακτική συνέλευση των Χανίων ψήφισε τις περισσότερες από τις μεταρρυθμίσεις που ζητούσε ο Βενιζέλος.
  Συναντήθηκαν και πάλι μαζί του οι πρόξενοι και έκαναν δεκτές τις μεταρρυθμίσεις που πρότεινε. Αυτό οδήγησε στον τερματισμό της επανάστασης του Θερίσου και στην παραίτηση του Ύπατου Αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου. Οι Μεγάλες Δυνάμεις τον Αύγουστο του 1906 είχαν παραχωρήσει στο βασιλιά των Ελλήνων Γεώργιο Α΄, το δικαίωμα να διορίζει εκείνος τον Ύπατο Αρμοστή, χωρίς να χρειάζεται η έγκριση της τουρκικής κυβέρνησης. Μετά την παραίτηση του πρίγκιπα Γεωργίου στις 12 Σεπτεμβρίου, τοποθετήθηκε στη θέση αυτή ο Αλέξανδρος Ζαΐμης ενώ επετράπη Έλληνες αξιωματικοί και υπαξιωματικοί να αναλάβουν την οργάνωση της Κρητικής Χωροφυλακής. Μόλις οργανώθηκε Χωροφυλακή άρχισαν να αποχωρούν τα ξένα στρατεύματα από το νησί.
  
  Ένωση
  Τον Σεπτέμβριο του 1908 ο αυτοκράτορας της Αυστρουγγαρίας ανακοίνωσε την προσάρτηση της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης και ο ηγεμόνας της Βουλγαρίας την ανεξαρτησία της. Οι Κρητικοί δεν έχασαν την ευκαιρία. Στις 24 Σεπτεμβρίου 1908 ξέσπασε επανάσταση στο νησί. Χιλιάδες πολίτες των Χανίων και των γύρω περιοχών την ημέρα αυτή συγκρότησαν συλλαλητήριο, στο οποίο ο Βενιζέλος κήρυξε την οριστική ένωση της Κρήτης με την μητέρα Ελλάδα. Έχοντας συνεννοηθεί με την ελληνική κυβέρνηση, ο Ζαΐμης αναχώρησε για την Αθήνα πριν από το συλλαλητήριο. Συγκλήθηκε η συνέλευση και κήρυξε την ανεξαρτησία της Κρήτης, η σημαία της κρητικής πολιτείας υποστάλληκε για να δώσει την θέση της στην ελληνική, οι δημόσιοι υπάλληλοι ορκίσθηκαν πίστη στον βασιλιά Γεώργιο Α΄ της Ελλάδας, ενώ διορίστηκε πενταμελής εκτελεστική επιτροπή με την εντολή να κυβερνήσει το νησί εν ονόματι του βασιλιά των Ελλήνων και σύμφωνα με τους νόμους του ελληνικού κράτους. Πρόεδρος της επιτροπής ήταν ο Μιχελιδάκης με τον Βενιζέλο υπουργό Εξωτερικών και Δικαιοσύνης. Τον Απρίλιο του 1910 συγκλήθηκε νέα συνέλευση, της οποίας ο Βενιζέλος εκλέχθηκε πρόεδρος ενώ κατόπιν έγινε πρωθυπουργός. Όλα τα ξένα στρατεύματα έφυγαν από την Κρήτη και η εξουσία περιήλθε εξ ολοκλήρου στην κυβέρνηση Βενιζέλου.
  Η ελληνική κυβέρνηση, για να αποφύγει την τουρκική, αλλά και τις διεθνείς αντιδράσεις, δεν προχώρησε στην επίσημη αναγνώριση της Ένωσης. Αργότερα ο Βενιζέλος έφυγε από την Κρήτη για την Αθήνα, όπου έγινε πρωθυπουργός της Ελλάδας. Το 1911 οργανώθηκαν ένοπλες λαϊκές συγκεντρώσεις, που έγιναν εντονότερες με την άρνηση του Βενιζέλου να δεχτεί την είσοδο των Κρητών βουλευτών στο Ελληνικό Κοινοβούλιο, πράγμα που δεν επέτρεπαν οι συνθήκες. Με την έναρξη των Βαλκανικών πολέμων το 1912, η Ελληνική Βουλή έκανε δεκτούς τους Κρήτες βουλευτές με ενθουσιασμό και θερμές εκδηλώσεις.
  Η οριστική λύση του Κρητικού ζητήματος δόθηκε στη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων, το Φλεβάρη του 1913. Με τη Συνθήκη του Λονδίνου, το Μάιο του 1913, παραχωρήθηκε η Κρήτη στην Ελλάδα. Η ένωση έγινε με επίσημη τελετή στο φρούριο Φιρκά στις 1 Δεκεμβρίου 1913.
  
  
  
  Α' Παγκόσμιος - μεσοπόλεμος (1913 - 1940)
  
  Το νησί αποτελεί πλέον αναπόσπαστο τμήμα του ελληνικού κράτους και έχει το δικό του μερίδιο στις πολιτικές και πολεμικές περιπέτειες των επομένων ετών.
  Η δεκαετία 1912 - 1922 είναι για την Ελλάδα μία περίοδος αδιάκοπων, σχεδόν, πολεμικών αγώνων, που στοχεύουν στην υλοποίηση του εθνικού οράματος, της «Μεγάλης Ιδέας». Η αρχή γίνεται με τους Βαλκανικούς Πολέμους το 1912-1913. Το καλοκαίρι του 1914 ξεσπά στην Ευρώπη ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, στον οποίο η Ελλάδα μένει αρχικά ουδέτερη, χωρίς όμως να αποφεύγει τις εντάσεις και την πολεμική ετοιμότητα. Τελικά, το καλοκαίρι του 1917, η χώρα εμπλέκεται ενεργά στο «Μεγάλο πόλεμο» ως σύμμαχος των δυνάμεων της Αντάντ (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία).
  Ο Α΄ Παγκόσμιος τελειώνει το φθινόπωρο του 1918 και η Ελλάδα βρίσκεται στην πλευρά των νικητών και επιδιώκει την ικανοποίηση εδαφικών διεκδικήσεων στα Βαλκάνια (Θράκη) και τη Μικρά Ασία (περιοχή Σμύρνης). Τμήματα του ελληνικού στρατού συμμετέχουν στη μάλλον τυχοδιωκτική Ουκρανική Εκστρατεία, πολεμική επιχείρηση που διοργάνωσαν οι Αγγλογάλλοι εναντίον του καθεστώτος των Μπολσεβίκων στη νότια Ρωσία.
  Το Μάιο του 1919 ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στη Σμύρνη με εντολή του Συμβουλίου της Ειρήνης, προκειμένου να εξασφαλίσει την τάξη και την ηρεμία στην περιοχή. Η παρουσία του όμως στη Μικρά Ασία αφυπνίζει την εθνική συνείδηση του τουρκικού στοιχείου. Αρχίζει έτσι μια ακόμη μεγάλη πολεμική περιπέτεια, η τραγικότερη αυτής της περιόδου. Τον Αύγουστο του 1922 ο τουρκικός στρατός με ηγέτη τον Κεμάλ εξαπολύει την αντεπίθεσή του. Η ελληνική ήττα σηματοδοτεί και τον ξεριζωμό του μικρασιατικού ελληνισμού.
  Η μικρασιατική καταστροφή το 1922 βάζει οριστικό τέλος στη «Μεγάλη Ιδέα» και αποτελεί ταυτόχρονα την αφετηρία του ελληνικού μεσοπολέμου (1922-1940). Το ελληνικό κράτος θέτει τώρα ως στόχους του την εσωτερική ανασυγκρότηση και την αποκατάσταση ενός και πλέον εκατομμυρίου προσφύγων.
  Η Κρήτη, και ειδικότερα το Ηράκλειο , αποτελεί τόπο εγκατάστασης χιλιάδων προσφύγων, ενώ, παράλληλα, οι τελευταίοι 23.821 μουσουλμάνοι κάτοικοι υποχρεώνονται να εγκαταλείψουν το νησί.
  Ο πληθυσμός του νησιού αυξάνεται με γρήγορους ρυθμούς . Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ειδικά μετά το 1922, η ελληνική κοινωνία εισέρχεται σε μία φάση σταδιακής αστικοποίησης, καθώς οι πληθυσμοί της υπαίθρου μετακινούνται προς τα αστικά κέντρα σε αναζήτηση καλύτερης τύχης. Η οικονομική ανάπτυξη και η έλευση των μικρασιατών προσφύγων επιταχύνουν τους ρυθμούς ανάπτυξης των αστικών πληθυσμών.
  Ο πληθυσμός του Ηρακλείου, από 29.491 το 1920, αυξάνεται σε 39.231 το 1928. Απ' αυτούς το 1/3 περίπου είναι προσφυγικής καταγωγής. Παράλληλα αυξάνεται η εσωτερική μετανάστευση και στις πόλεις μετακομίζουν πολλοί κάτοικοι της υπαίθρου με την ελπίδα μιας καλύτερης ζωής.
  
  
  Β' Παγκόσμιος πόλεμος (1940 - 1945)
  
  Η ιταλική επίθεση εναντίον της Ελλάδας στις 28 Οκτωβρίου 1940 βάζει τέρμα στην εικοσαετία του ελληνικού μεσοπολέμου και υποχρεώνει τη χώρα να εμπλακεί στη μεγάλη παγκόσμια σύγκρουση. Η αποτυχία της ιταλικής επίθεσης και οι ελληνικές νίκες, σε μια περίοδο που οι δυνάμεις του Άξονα δείχνουν ανίκητες, χαιρετίζονται με μεγάλο ενθουσιασμό από τις δημοκρατικές χώρες, αλλά από την άλλη προκαλούν την επέμβαση της Γερμανίας. Στις 6 Απριλίου 1941 ο γερμανικός στρατός εισβάλλει στην Ελλάδα μέσω των ελληνοβουλγαρικών συνόρων, τη στιγμή που ο κύριος όγκος του ελληνικού στρατού πολεμά στο αλβανικό μέτωπο. Παρά την απελπισμένη αντίσταση των ελληνικών και βρετανικών δυνάμεων, το μέτωπο καταρρέει και ως τα τέλη Απριλίου το σύνολο σχεδόν του ελληνικού εδάφους είναι υπό κατοχή.
  
  Η Μάχη της ΚρήτηςΣτις 20 Μαΐου 1941 εκατοντάδες γερμανικά μεταγωγικά αεροπλάνα αρχίζουν να ρίχνουν στο νησί χιλιάδες άνδρες της γερμανικής 7ης Μεραρχίας Αλεξιπτωτιστών. Η επιχείρηση με το κωδικό όνομα «ΕΡΜΗΣ» (Merkur) έχει αρχίσει. Σκληρές μάχες ξεσπούν στο Μάλεμε, τα Χανιά, το Ρέθυμνο και το Ηράκλειο, στα σημεία, δηλαδή, που οι επιτιθέμενοι επικεντρώνουν τις προσπάθειές τους. Δίπλα στις συμμαχικές και ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις εκατοντάδες απλοί Κρητικοί - άνδρες και γυναίκες -, με οτιδήποτε μπορεί να χρησιμεύσει ως όπλο, συγκρούονται με τους εισβολείς. Οι απώλειες των αλεξιπτωτιστών είναι, ιδιαίτερα κατά την πρώτη ημέρα, τεράστιες και ελάχιστοι από τους στόχους τους επιτυγχάνονται, παρά την ασταμάτητη και μαζική υποστήριξη της γερμανικής αεροπορίας.
  Η μάχη κρίνεται στις 22 του μήνα, όταν οι επιτιθέμενοι καταφέρνουν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το αεροδρόμιο του Μάλεμε. Τα γερμανικά μεταγωγικά προσγειώνονται πλέον συνέχεια μεταφέροντας ενισχύσεις και κάθε είδους εφόδια στους καταπονημένους αλεξιπτωτιστές. Οι μάχες συνεχίζονται με αμείωτη σφοδρότητα, είναι όμως φανερό ότι η κατάληψη του νησιού δεν μπορεί να αποφευχθεί.
  Στις 26 Μαΐου ο διοικητής των συμμαχικών δυνάμεων στρατηγός Φράιμπεργκ λαμβάνει την άδεια από το Συμμαχικό Στρατηγείο να απομακρύνει τα στρατεύματά του από το νησί. Οι βρετανικές μονάδες εγκαταλείπουν τις θέσεις τους και, με την κάλυψη οπισθοφυλακών, κινούνται προς τα σημεία εκκένωσης. Στις 03.00 τα ξημερώματα της 1ης Ιουνίου τα τελευταία βρετανικά πλοία απομακρύνονται από τα κρητικά νερά με όσους στρατιώτες μπορούν να μεταφέρουν. Η Μάχη της Κρήτης έχει τελειώσει.
  
  Η αντίστασηΑπό τις πρώτες στιγμές της γερμανικής εισβολής εκατοντάδες είναι οι Κρητικοί που αυθόρμητα αντιστέκονται στον εισβολέα. Η συμβολή τους στη Μάχη της Κρήτης είναι, σε πολλές περιπτώσεις, καθοριστική και η δράση τους προκαλεί σημαντικές απώλειες στα γερμανικά στρατεύματα. Μετά την κατάληψη του νησιού, η διάθεση αντίστασης στις δυνάμεις κατοχής εκφράζεται αρχικά με την απόκρυψη και τη φυγάδευση των συμμάχων που έχουν παραμείνει στην Κρήτη.
  Στην πορεία οργανώνονται οι πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις που έχουν ως αποστολή τη συλλογή πληροφοριών, τη διενέργεια δολιοφθορών και το σχηματισμό αντάρτικων ομάδων. Το αντιστασιακό κίνημα φουντώνει μέρα με τη μέρα. Μάχες ανάμεσα στους κατακτητές και τους αντάρτες, σαμποτάζ εναντίον γερμανικών εγκαταστάσεων, εκτελέσεις προδοτών και άλλες παράτολμες ενέργειες είναι συχνά φαινόμενα της νέας πραγματικότητας.
  Προσωπικότητες με κύρος και επιρροή στην τοπική κοινωνία πρωταγωνιστούν στην οργάνωση των πρώτων αντάρτικων ομάδων. Οι ομάδες αυτές σύντομα απλώνουν τη δράση τους στον Ψηλορείτη, στα ριζίτικα χωριά της επαρχίας Αμαρίου και στα ορεινά των νομών Λασιθίου και Χανίων. Οι αντάρτες συνεργάζονται με τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις και τις συμμαχικές στρατιωτικές αποστολές και υποστηρίζονται ενεργά από τον άμαχο πληθυσμό.
  Η δράση τους προκαλεί σοβαρά προβλήματα στον κατακτητή και τον υποχρεώνει να κρατά δεσμευμένες στο νησί σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις. Ανάμεσα στις ηγετικές μορφές του κρητικού αντάρτικου ξεχωρίζουν οι: Γεώργιος Πετράκης (Πετρακογιώργης), Αντώνιος Γρηγοράκης (Σατανάς), Εμμανουήλ Μπαντουβάς, Ιωάννης Δραμουντάνης (Στεφανογιάννης), Μιχαήλ Ξυλούρης (Χρηστομιχάλης), Βασίλειος Πατεράκης, Ιωάννης Ποδιάς κ.ά.
  Οι κατακτητές χρησιμοποιούν συχνά την πρακτική των αντιποίνων εις βάρος του άμαχου πληθυσμού, προκειμένου να περιορίσουν τη δράση των αντιστασιακών οργανώσεων. Συλλήψεις, βασανισμοί, φυλακίσεις, καταστροφές ολόκληρων χωριών και εκτελέσεις ομήρων είναι στην ημερήσια διάταξη. Ο πληθυσμός του νησιού δοκιμάζεται σκληρά.
  
  Η απελευθέρωσηΑπό το Σεπτέμβριο του 1944 οι Γερμανοϊταλικές δυνάμεις αρχίζουν να αποχωρούν από τα ανατολικά τμήματα του νησιού. Στις 11 Οκτωβρίου έρχεται η πολυπόθητη μέρα της απελευθέρωσης για την πόλη του Ηρακλείου. Η ατμόσφαιρα στην πόλη είναι γεμάτη ένταση, καθώς οι τελευταίοι Γερμανοί αποχωρούν κάτω από τις αποδοκιμασίες του συγκεντρωμένου πλήθους και των ανταρτών, που εισέρχονται στην πόλη. Μόλις, όμως, η γερμανική οπισθοφυλακή, με τη συνοδεία αξιωματικών του συμμαχικού στρατού, διασχίζει τη Χανιώπορτα και απομακρύνεται, όλοι οι συγκεντρωμένοι ξεσπούν σε ζητωκραυγές και τραγούδια.
  Τα γερμανικά στρατεύματα από όλα τα σημεία του νησιού συγκεντρώνονται στην περιοχή γύρω από την πόλη των Χανίων. Οι συμμαχικές δυνάμεις και οι αντάρτες αποφεύγουν να τους επιτεθούν για να μην προκαλέσουν επιπλέον καταστροφές στο πολύπαθο νησί. Εκεί παραμένουν οι Γερμανοί οχυρωμένοι ως την οριστική συνθηκολόγηση της Γερμανίας στις 8 Μαΐου του 1945.
  
  Εικονες :1) Ημάχη της Κρήτης 2) Κρήτικοί συλλαμβάνονται και οδηγούνται στο εκτελεστικό απόσπασμα μετά το σαμποταζ στο αεροδρόμιο 3) Εδώ ήταν η Κάντανος , επιγραφή των γερμανών μετάτην ολοκληρωτική καταστροφή της 4)Κρητικοί αντάρτες κατά την γερμανική κατοχή, δεύτερος από αριστερά ο Πετρακογιώργης, 5) Ο καπετάν Μανώλης Μπαντουβάς αρχηγός ανταρτών Ανατολικής Κρήτης.