Αρχαιότητα " Μινωική - Ρωμαική περίοδο"
Ο θεός Απόλλων (Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας)
Απολλωνία
Ήταν η πιο σημαντική από τις πόλεις της Κρήτης, που έφεραν αυτό το όνομα (όπως η Κυδωνία και η Ελεύθερνα) Η ακριβής θέση της δεν είναι γνωστή μέχρι σήμερα.
Αναφέρεται μεταξύ των 30 πόλεων της Κρήτης που υπόγραψαν τη συνθήκη με τον Ευμένη Β΄της Περγάμου (197-159 π.Χ.). Αναφέρεται επίσης στη συνθήκη της Ιωνίας και των Κρητικών πόλεων του 193 π.Χ., που καθόριζε το δικαίωμα ασύλου στο ιερό του Διονύσου.
Οι ιστορικοί Πολύβιος (XXXVII,16) και Διόδωρος Συκελιώτης (XXX,15)αναφέρουν ,ότι οι κάτοικοι της Κυδωνίας είχαν συνδεθεί με τους Απολλωνιάτες σε μια ισοπολιτεία και κοινωνία πάντων των εν ανθρώποις νομιζομένων δικαίων. H συμφωνία επικυρώθηκε με όρκο και κατατέθηκε στο ναό του Ιδαίου Δία
Το 171 π.Χ. οι Κυδωνιάτες παρέβηκαν τον όρκο τους και εισέβαλλαν στην Απολλωνία, βεβήλωσαν την πόλη, έσφαξαν όλο τον αντρικό πληθυσμό και αιχμαλώτησαν τα γυναικόπαιδα. (J.N. Svoronos, Nomismatique de la Crete ancienne, σ.7)
Ο Paul Faure τοποθετεί τοποθετεί κοντά στην περιοχή της Ι.Μ.Παλιανής την αρχαία πόλη Απολλώνια και θεωρεί την ονομασία παραφθορά αυτού του ονόματος.[Απολλωνία - Πάλλαι - Παλιανή ](Κρητικά Χρονικά ΙΓ΄,σ.194) ή κατά αλλους στις εκβολές του Αλμυρού ποταμού ή στο Παλαιόκαστρο.
Στο περιοδικό Κρητολογία (τευχ. 5 σ.46) αναφέρεται ότι ήταν στο Βενεράτο, επειδή ύπάρχει όμοιο τοπωνύμιο στη περιοχή, ενώ τούρκικο έγγραφο του 1673 αναφέρει ότι ο παραπόταμος του Γιόφυρου, που συγκεντρώνει τα νερά του Πρινιά ,του Αγίου Θωμά κλπ περνά ανάμεσα από το Βενεράτο και τη μονή Παλιανή, λέγεται Απόλλωνας ποταμός.
Σύμφωνα με τον Σταυρακάκη Νικόλαο "Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης 1800" κεφ. Περί αρχαίων κρητικών πόλεων αναφέρει ότι, επειδή ο Απόλλων λατρευόταν παντού σ' όλη την Κρήτη πολλές πόλεις ή τοποθεσίες μπορεί να έφεραν συγχρόνως την προσωνυμία αυτή.
Ευρήματα πάντως στην περιοχή Βενεράτου, όπως τα πατητήρια κρασιού στη Χαλέπα ανατολικά της μονής Παλιανής, κιονόκρανα και κολώνες αρχαίων ναών στη μονή Παλιανής, διάσπαρτα ίχνη κεραμικής κλπ μαρτυρούν ότι στην περιοχή υπήρχε κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη από την μινωική εποχή.
Η λατρεία του θεού Απόλλωνα ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη και είχε σαν αποτέλεσμα την δημιουργία πολλών πόλεων με το ίδιο τοπονύμιο. Στις φωτογραφίες βλέπουμε τρεις διαφορετικές πόλεις "Απολλωνία" α)στην Λιβύη β) στην Κυλληνη και γ) στην Β. Ήπειρο
Βυζαντινή Περίοδος (395 -1204 ) - Ενετοκρατία (1204 - 1669)
ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ -APOLENA - APPOLEN - APOLONA - POLLENA
Είναι οι διάφορες ονομασίες του οικισμού που είχε αναπτυχθεί ΒΔ της μονής Παλιανής πιθανόν στο λόφο του Αγίου Νικολάου (ερείπια υπάρχουν και σήμερα) ή ΒΑ στην περιοχή που και σήμερα διατηρεί το τοπονύμιο Απολλωνας κοντά στην εκκλησία της Αγίας Θεοτόκου. Ο οικισμός αποτέλεσε τον πρώτο οικιστικό πυρήνα μέχρι την μετεγκατάσταση του στο Βενεράτο.
Αναφορές για τον οικισμό Απόλλωνα υπάρχουν απο την β΄Βυζαντινή περίοδο το 1248 (Apolona)και 1257, 'οπου σύμφωνα με το " Κατάστιχο Εκκλησιών, Μοναστηρίων του Κοινού" αναφέρεται ότι ο οικισμός Polena είναι de jure (δικαιοδοσίας ) της μονής Pale (Παλιανής
Το 1301 αναφέρεται σε συμβόλαιο του Χάνδακα ότι ο οικισμός Appolen είναι φέουδο του Marcus Venerio. To 1577 αναφέρεται στην επαρχία Τεμένους ο οικισμός Apollona από τον Fr. Barozzi, το 1583 από τον Κατροφύλακα (κ101) επίσης στην επαρχία Τεμένους ,ο οικισμός Apolona με 64 κατοίκους και το 1630 από Βασιλικάτα Apolona. Στην τούρκικη απογραφή του 1671 δεν αναφέρεται και από τότε δεν αναφέρεται σε καμμιά απογραφή.
Η φωτογραφία υπάρχει στην Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη με κωδ. Sc 44-50 sog 15
Διακρίνονται ο Αγιος Νικόλαος στην κορυφή, παλιά κτίσματα, πέτρινοι δρόμοι που οδηγούν στο φαράγγι και στην πηγή του Αγίου Φανουρίου,το χωριό αριστερα. Το κτίσμα που διακρίνεται είναι πιθανον αρχαίος ναός του Αγίου Αντωνίου (μαρτυρία μοναχής Ιεροθέας)
Η φωτογραφία υπάρχει στο αρχείο της Β.Δ.Β με κωδ Sc44-Sog.23
Κτήτορας του λόφου οι Ποτηράκηδες, το κτίσμα που φαίνεται δεν υπάρχει σήμερα, ο κρητικός ίσως είναι ο Ποτηράκης Γεώργιος του Νικολάου
Εικόνες από τον λόφο του Αγίου Νικολάου και τα ερείπια του οικισμού Απόλλωνα σήμερα. (Fotos Menos)
ΒΕNΕΡΑΤΟ - VENERATO
Η ονομασία του χωριού είναι προφανώς βενετική. Ήταν το θέρετρο των αρχόντων της Βενετίας και μάλιστα επικράτησε να λέγεται ότι ήταν παρά κρομμυδόφυλλο Βενετία. Η πιθανότερη ερμηνεία είναι ότι το όνομα προήλθε από την ιταλική λέξη venerato, που θα πει σεβάσμιο, όπως στη φράση Monasterium venerato =σεβασμία Μονή. Πιστεύεται ότι το όνομα αυτό δόθηκε στην παρακείμενη μονή της Παλιανής και κατ' επέκταση έλαβε το όνομα και το χωριό, το οποίο βρισκόταν κοντά.
Άλλη εκδοχή είναι ότι το όνομα οφείλεται στους πρώτους οικιστές Βενέρηδες ή Βενιέρηδες (Venier) βενετικό επώνυμο κοινότατο και σήμερα στην Κρήτη.
Η αρχαιότερη μνεία του ονόματος αναφέρεται σε έγγραφο του 1369 του Δούκικου Αρχειου του Χάντακα, casale Venerat0 .
Κατά την Ενετοκρατία το Βενεράτο ήταν από τους μεγαλύτερους οικισμούς της επαρχίας. Στον Καστροφύλακα αναφέρεται (σ.101) με 593 κατοίκους το 1583, από τους οποίους οι 279 ήταν γυναίκες και οι άνδρες ήταν 160. Οι υπόλοιποι ήταν παιδιά και γέροντες.
O παλιός οικισμός του Βενεράτου βρίσκεται κτισμένος στην κορυφή της δυτικής κάθετης πλευράς του μικρού φαραγγιού του Aγίου Φανουρίου. Mικρά παραδοσιακά κτίσματα όπως λιοτρίβια, βρύσες, νερόμυλος, πατητήρια βρίσκονται διάσπαρτα στην περιοχή του παλιού οικισμού.
Βενεράτο φωτογραφία της Έλλης Σουγιουλτζόγλου - Σεραιδάκη "Nelly's", 1927
(λεύκωμα Μουσείου Μπενάκη "ΚΡΗΤΗ" σελ.152) Το πρώτο κτίριο αριστερά είναι το δημοτικό σχολείο
Ο Αη Γιάννης το 1900 πριν την αναστήλωση του και Ενετικό σπίτι στο Βενεράτο (ιδιοκτησίας Ι. Ορφανάκη ή Καλογιαννιό ) Η ενετική εξώθυρα δεν υπάρχει σήμερα βρισκόταν δεξιά της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου. Οι φωτογραφίες είναι του G. Gerola 1900 - 1902
Ο ναός του Aγίου Iωάννου ( Αη Γιάννη) κτίστηκε πιθανόν το 963 μ.X. από το Nικηφόρο Φωκά. Πάνω από την εξώθυρα είναι αναρτημένη η παραπάνω επιγραφή το 1644 μετά από αναστηλωση του.
Τουρκοκρατία 1669 - 1898
Τον 17ο αιώνα η ιστορία της Κρήτης παίρνει την πιο δραματική της τροπή. Οι Τούρκοι είναι οι νέοι κατακτητές του νησιού.Από 500.000 κατοίκους που είχε το νησί πριν τον πόλεμο, μετά τα όσα πέρασε έφθασε τους 150.000. Οι πόλεις καταστράφηκαν και οι κάτοικοι εκδιώχτηκαν στα βουνά. Κάθε είδος πολιτισμού χάθηκε, ενώ η ορθοδοξία ήταν η μόνη που στήριξε τους Κρητικούς παρ’όλο που οι Τούρκοι κατέστρεφαν τις εκκλησίες ή τις έκαναν τζαμιά.
Σημαντικές εκκλησιαστικές προσωπικότητες την εποχή εκείνη ήταν ο εκ Βενεράτου Νικόλαος Πελοπίδας ο μετέπειτα Πατριάρχης Ιεροσολύμων Νεκτάριος ( 1602 - 1676) παρέμεινε στον πατριαρχικό θρόνο από το 1661 εως το1668. ίδρυσε εκκλησιαστικές σχολές στην Κωνσταντινούπολη στη Χίο και Άρτα καθώς και μοναστήρια και ξενώνες στα Ιεροσόλυμα. Επίσης από το Βενεράτο ήταν ο Γεράσιμος Λετιτζής Μητροπολίτης Κρήτης από το 1725 έως το1755 ανοικοδόμησε το μητροπολιτικό ναό του Αγίου Μηνά στο Ηράκλειο (μικρός Άγιος Μηνάς), τον οποίο και εγκαινίασε το 1735.
Ωστόσο η κατάσταση στην επαρχία δεν είναι καθόλου καλή . Ο τόπος εμφανίζει σημάδια ερήμωσης. Η κτηνοτροφία χάθηκε ενώ η γεωργία ήταν για τους κατοίκους ένα είδος δουλείας αφού η βαριά φορολογία έπαιρνε σχεδόν όλη την σοδειά. Στην αποδεκάτιση του λαού συνέβαλε το παιδομάζωμα όπου κάθε παιδί από 8 – 13 ετών πήγαινε με την βία και εξισλαμιζόταν ώστε να γίνει δυνάστης του λαού του. Η κακοδιαχείριση, οι αυθαιρεσίες, οι φορολογικές επιβαρύνσεις και οι αγγαρείες, αποτελούσαν μια
συνηθισμένη τουρκική τακτική. Από τα πρώιμα ως τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας σημειώνονται πολλές εξεγέρσεις για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού με το δυναστικό του χαρακτήρα.Σημαντικές προσωπικότητες με πλούσια επαναστατική δράση ξεπήδησαν κάτω απ' αυτέςτις συνθήκες από την περιοχή του Βενεράτου όπως ο ιερομόναχος Νεόφυτος Οικονόμος (1787 – 1833) , ο οποίος διετέλεσε γενικός γραμματέας της Καγκελαρίας, της προσωρινής πολιτείας της Κρήτης κατά την επανάσταση του 1821, ο Γεώργιος Μιχ. Παπαδάκης συμμετείχε σε όλες τις μάχες στον Κρουσώνα , στην Γέργερη και στον Αγιο Μύρωνα το 1822, στην κατάληψη της Γραμβούσας και του Φραγκοκάστελλου καθώς και σε διάφορες μάχες στο Μοριά και στη Στερεά Ελλάδα κατά του Ιμβραήμ, αργότερα ο Αντώνιος Ξενάκης ή Καπετάν Τσαγκαραντώνης 1843 - 1937 (εικόνα δεξιά ) έλαβε μέρος στην επανάσταση του 1866-69 και αργότερα ως αρχηγός Μαλεβιζίου δίπλα στον Καπετάν Κόρακα στις επαναστάσεις του 1878 και του 1897 . Από τ
ην ευρύτερη περιοχή σημαντικές επαναστατικές προσωπικότητες υπήρξαν ο Χαράλαμπος Βλαχάκης (1819 - 1882) από τα Κεράσια ο οποίος διετέλεσε αρχηγός Μαλεβιζίου 1866 -78 και ο Ιωάννης Αϊνικολιώτης (1843-1930) αρχηγός Μονοφατσίου 1866 -69, ο τάφος του βρίσκεται στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στη Σίβα.Το 1834 περιγράφει ο Άγγλος νομικός και περιηγητής Robert Pashley,στο βιβλίο του ¨Ταξίδια στην Κρήτη" αναφέρει ότι η περιοχή στο Βενεράτο είναι υπό εγκατάληψη,τα χωράφια ακαλλιέργητα, αγριόχορτα καλύπτουν τα μονοπάτια, τα σπίτια είναι ερειπωμένα. Από τα διακόσια σπίτια που κατοικούσαν πριν την επανάσταση του 1821 τώρα υπάρχουν μόνο 15 οικογένειες χριστιανών και μια μωαμεθανών. Παρακάτω γράφει ότι το Βενεράτο είναι ένας από τους τόπους όπου στην αρχή της επανάστασης του 1821 διαδραματήστηκαν σκηνές οι οποίες συναγωνίζονται αυτές που έγιναν την ίδια εποχή στις μεγαλύτερες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ομάδες εξαγριωμένων μωαμεθανών βγήκαν από τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου, όργωσαν την περιοχή και έσφαξαν όλους τους χριστιανούς που συνάντησαν. Μια μικρή τέτοια ομάδα έφτασε στο χωριό , αλλά μόλις το πληροφορήθηκαν οι περισσότεροι χριστιανοί κατέφυγαν στις υψηλές βουνοκορφές. Ώστόσο βρέθηκαν εικοσιένα άνδρες (1) που έχασαν αμέσως τη ζωή τους. Αυτό έγινε Παρασκευή 25 Ιουνίου 1821, την επόμενη δηλαδή της σφαγής στο Κάστρο. Άφηναν ανενόχλητες τις γυναίκες και τα παιδιά, αλλά εκτελούσαν κάθε άνδρα που συναντούσαν, παρά το ότι ήταν άοπλος και ανυπεράσπιστος. Σκοπός του σκληρού και κτηνώδους μακελειού ήταν ο εκφοβισμός των ελλήνων Κρητών , ενώ με τις ωμότητες τους που συναγωνίζονταν μόνον αυτές της Κωνσταντινούπολης, ήθελαν να τους εμποδίσουν να επαναστατήσουν κατά του τούρκικου ζυγού όπως οι ομόθρησκοι τους στη Βλαχία και στο Μοριά.
Κατά την Αιγυπτιακή απογραφή του 1834 στο Βενεράτο κατοικούν 25 χριστιανικές οικογένειες ενώ κατά την απογραφή του 1881 είχε 560 κατοικους Χριστιανούς και κανένα μωαμεθανό.
Το 1858 ο Σουλτάνος με το «Χάττι Χουμαγιούν» μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο παραχώρησε σημαντικά προνόμια στους χριστιανούς όπως ανεξιθρησκία, προσωπική ελευθερία διασφάλιση της τιμής και της ιδιοκτησίας. Ιδρύθηκαν Δημογεροντίες αρμοδιότητες των οποίων ήταν η εκπαίδευση, η εκκλησιαστική και μοναστηριακή περιουσία, οι μικροδιαφορές των χριστιανών,τα ευαγή ιδρύματα, οι ορφανικές τράπεζες. Πρόεδρος της Δημογεροντίας κάθε χωριού και πόλης είναι κληρικός. Τα έγγραφα της Δημογεροντίας που αφορούν το Βενεράτο αφορούν κυρίως θέματα εκπαίδευσης (λειτουργία σχολείου, διορισμό διδασκάλων κλπ) και κληρονομικά θέματα.
(1) Σύμφωνα με τον Κ. Κριτοβουλίδη συμπολεμιστή του Ν. Οικονόμου οι νεκροί ήταν 28 "Απομνημονεύματα του περί αυτονομίας της Ελλάδος πολέμου των Κρητών" Αθήνα 1859
Σύγχρονη εποχή ( Από την ανεξαρτησία της Κρήτης εως σήμερα )
Το νησί ανακυρήχθηκε ανεξάρτητο κράτος με το όνομα «Κρητική Πολιτεία», υπό την διοίκηση του Πρίγκηπα Γεωργίου της Ελλάδας, και ενώθηκε με την υπόλοιπη Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13.Υπολογίζεται πως κατά την ένωση οι Έλληνες αποτελούσαν το 90% των κατοίκων της Κρήτης. Η Κρήτη κήρυξε την ένωσή της με την Ελλάδα και κατήργησε την αρμοστεία στις 12 Οκτωβρίου 1908.
Οι κάτοικοι του Βενεράτου 'οπως και όλοι οι Έλληνες συμμετέχουν σε όλες τις πολεμικές επιχειρήσεις του Ελληνικού έθνους βάζοντας και αυτοί ένα μικρό λιθαράκι στην ματωμένη ιστορία της χώρας μας, για να μπορέσουμε εμείς σήμερα να ζούμε, να αναπνέουμε και να δημιουργούμε σ' ένα ελεύθερο τόπο.
Βαλκανικοί πόλεμοι 1912 -13
Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, στις 5 Νοεμβρίου 1912, μικρή δύναμη αποβιβάστηκε στην Χειμάρα και στις 7 Δεκεμβρίου ο στρατός Μακεδονίας εισήλθε στην Κορυτσά. Στο μέτωπο νότια των Ιωαννίνων, στο Μπιζάνι, οι Τούρκοι είχαν οργανώσει βάσει γερμανικών σχεδίων οχυρωματικά έργα: ισχυρά πυροβολεία, πυροβόλα και τσιμεντένια χαρακώματα, καθιστώντας αδύνατη την προέλαση του ελληνικού στρατού με τις περιορισμένες δυνάμεις που διέθετε στην περιοχή. Όταν τελικά το μέτωπο στην Μακεδονία σταθεροποιήθηκε και μεταφέρθηκαν ενισχύσεις ο ελληνικός στρατός απελευθέρωσε τα Ιωάννινα στις 22 Φεβρουαρίου 1913, αφού υποχρέωσε τις τουρκικές δυνάμεις του Μπιζανίου σε συνθηκολόγηση. Ύστερα από τα Ιωάννινα ο στρατός κινήθηκε βόρεια: στις 27 Φεβρουαρίου εισήλθε στο Αργυρόκαστρο και στις 3 Μαρτίου στους Αγίους Σαράντα, ολοκληρώνοντας την απελευθέρωση της Ηπείρου.Ο πρώτος νεκρός από το Βενεράτο κατά τους Α΄Βαλκανικούς πολέμους ήταν ο Ιωάννης Σ. Παπαδάκης που σκοτώθηκε στην Ήπειρο πιθανόν στο Μπιζάνι στις 30/01/1913
Ο Β' Βαλκανικός Πόλεμος ξέσπασε όταν η Βουλγαρία δεν μπορούσε να βρει μια κοινή γραμμή για την τύχη των νεοκατακτηθέντων περιοχών, που βρίσκονταν υπό σερβική, ελληνική και ρουμανική διοικήση. Η δυσαρέσκεια των Βουλγάρων ήταν εμφανής, ιδαιτέρα επειδή τους πρόλαβαν οι Έλληνες όσον αφορά στην κατάληψη της Θεσαλλονίκης. 'Στις 16 Ιουνίου 1913, ο Βούλγαρος Τσάρος Φερδινάνδος ο Α' και ο Στρατηγός Σαβόφ, χωρίς προηγούμενη έγκριση του κοινοβουλίου τους, κήρυξαν πόλεμο στην Σερβία και την Ελλάδα.
Ενας μεγάλος αριθμός Κρητών φοιτητών έλαβαν εθελοντικά μέρος στους Απελευθερωτικούς Πολέμους του 1912-1913, υπηρετώντας είτε σ’ εθελοντικά σώματα Κρητών οπλαρχηγών, είτε σε διαφορετικούς λόχους του «Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών». Ένας απ'αυτούς ο Ιωάννης Ξεκαρδάκης από το Βενεράτο τελοιόφοιτος της Νομικής, σκοτώθηκε στο Κίλκίς στις 21 Ιουνίου 1913.
Δυο μήνες αργότερα στις 5 Αυγούστου 1913 σκοτώνεται στο Δεμιρ Ισσάρ (σημερινό Σιδηρόκαστρο) ο Γεώργιος Σ. Δασκαλάκης . Τον Ιούλιο του 1913 ο ελληνικός στρατός δίνει σφοδρή μάχη στην περιοχή του Λαχανά . Η 1η και η 6η μεραρχία ευζώνων καταφέρνει να απωθήσει τους Βούλγαρους τρέπωντας του σε άτακτη φυγή.Στην μάχη αυτή σκοτώθηκε ο γιος του καπετάν Τσαγκαραντώνη Ιωάννης Ξενάκης στις 23 Αυγούστου 1913.
Εικ.1 Ο καπετάν Τσαγκαραντώνης με τη σύζυγο του Αικατερίνη και τον γιο τους Στέφανο πάνω από τον νεκρό γιο τους Ιωάννη που σκοτώθηκε στη μάχη του Λαχανά στις 23/08/1913.
Εικ.2 Ο Βενιζέλος και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος στην Θεσσαλονίκη μετά την απελευθέρωση της. 27/10/1912
Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1914 - 1918
To 1914 ξεσπά ο Α΄Παγκόσμιος πόλεμος μεταξύ της Τριπλής Συμμαχίας (Γερμανίας, ΑυστροΟυγγαρίας, Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Βουλγαρίας) και Αντάντ (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Ιταλία). Αρχικά η Ελλάδα
είναι διχασμένη και δεν συμμετέχει. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος παραιτείται και ο Βενιζέλος σχηματίζει κυβέρνηση στις 13 Ιουνίου 1917. Στις 15 Ιουνίου 1917 κηρύσσει τον πόλεμο στις Κεντρικές Δυνάμεις. Η ενεργός συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο, στο πλευρό της Αντάντ, έχει ουσιαστικό αποτέλεσμα τη θριαμβευτική νίκη κατά των ΓερμανοΒουλγάρων στα υψώματα του Σκρά στις 30 Μαΐου 1918 και τη συμμετοχή των Ελληνικών δυνάμεων στη τελική επίθεση και διάσπαση του μετώπου, το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους. Ο άθλος του Σκρα κόστισε πολύ ακριβά. Σε διάστημα 15 ωρών περίπου η Ελληνική πλευρά είχε 491 νεκρούς, 2.204 τραυματίες και 164 αγνοούμενους. Τον μεγαλύτερο φόρο αίματος πλήρωσε η μεραρχία Αρχιπελάγους και η μεραρχία Κρήτης ανάμεσα στους νεκρούς ο Ιωάννης Ν. Αμπαρτζάκης και αργότερα ο Μιχάλης Γ. Χελιδόνης ο οποίος απεβίωσε στη Θεσσαλονίκη.Η Δοϊράνη απελευθερώθηκε απ' τους Βουλγάρους, μετά από επίθεση αγγλικών και ελληνικών στρατευμάτων από την 5η-18η του Σεπτέμβρη του 1918. Στη μάχη για την απελευθέρωση της Δοϊράνης πήραν μέρος μία μεραρχία από την Κρήτη και μία από τις Σέρρες. Οι Έλληνες θρήνησαν 500 νεκρούς και 2.600 τραυματίες . Σ' αυτή τη μάχη έπεσε στις 6/9/1918 και ο Γεώργιος Αντ. Μετζάκης Λίγες μέρες αργότερα, η Βουλγαρία θα συνθηκολογήσει στον Μούδρο.Η συνθηκολόγηση τέλος της Γερμανίας στις 11 Νοεμβρίου 1918 βάζει θέτει τέλος στο Μεγάλο Πόλεμο που διήρκησε τέσσερα έτη και αιματοκύλησε την Ευρώπη. Με την συνθήκη του Νεϊγύ (27 Νοεμβρίου 1919) η Βουλγαρία εγκαταλείπει την περιοχή ανατολικά του Νέστου μέχρι τον Έβρο, που παραχωρήθηκε στην Ελλάδα.
Ο Βενιζέλος για λόγους εθνικής σκοπιμότητος υπάκουσε στην πρόταση των Συμμάχων να συμμετάσχει και η Ελλάδα με εκστρατευτικό σώμα στην Ουκρανία, (Φεβρουάριος 1919)προκειμένου να εμποδιστούν οι Μπολσεβίκοι μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 να εδραιώσουν την κυριαρχία τους στην
περιοχή. Στην Ουκρανία σκοτώθηκε ο Ιωάννης Ν. Χονδοζουμάκης στις 9/3/1919 ενώ αργότερα 5/5/1919 πέθανε από κακουχίες και ο Ιωαννης Ε. Ζαργιανάκης.Εικ1 Φωτογραφία του 1916 (συλλογή Μαρίας Γ. Καραβελάκη) Όρθιοι από αριστερά :Βασίλης Χαρκούτσης, Μιχαήλος Μελαμπιανάκης, Δημήτρης Λεκάκης, Αντώνης Τρευλάκης( Κατσαντώνης) Καθιστοί από αριστερά : Νίκος Βολιτάκης (Χρονονικολής), Κώστας Τρευλάκης (Κατσεδόκωστας), Δημήτρης Ποτηράκης (Αδαμοδημήτρης)
Εικ 2 Στρατιώτης από το Βενεράτο τον Α΄Παγκόσμιο πόλεμο (πιθανόν ο Αντώνης Ν. Δασκαλάκης) {προσωπικό μου αρχείο)
ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ 1919 - 1924
Τον Μάιο του 1919 οι Ελληνικές δυνάμεις αποβιβάζονται στην Σμύρνη. Με την συνθήκη των Σεβρών στις 28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920 παραχωρείται στην Ελλάδα από την Οθωμανική αυτοκρατορία, η ανατολική Θράκη, εκτός την Κωνσταντινούπολη και η περιοχή της Σμύρνης. Τον ίδιο χρόνο (1920) στην Ελλάδα διενεργούνται εκλογές τις οποίες χάνει ο Βενιζέλος. Οι Ελληνικές δυνάμεις επελαύνουν στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας.
Μερικούς μήνες αργότερα το σκηνικό αλλάζει ριζικά. Η Τουρκία με ηγέτη τον Κεμάλ Ατατούρκ καταφέρνει να συνθηκολογήσει μετα την Γαλλία, Ρωσία και με την Ιταλία και να επιτύχει την προμήθεια του Τουρκικού στρατού με πολεμικό υλικό. Ο Ελληνικός στρατός κατέλαβε καίρια στρατηγικά σημεία (Εσκί-Σεχίρ & Αφιόν-Καραχισάρ), τον Σεπτέμβριο του 1921, χωρίς όμως να καταφέρει να εξαλείψει την τουρκική απειλή.
Στις 13ης Αυγούστου 1922 ο τουρκικός στρατός επιτέθηκε στις ελληνικές δυνάμεις στο Αφιόν
Καραχισάρ .Δύο μέρες αργότερα ο ελληνικός στρατός είχε αυτοκαταστραφεί. Ακολούθησε άτακτη φυγή,ομαδικές εκτελέσεις, αιχμάλωτοι, σφαγές άμαχου πληθυσμού, προσφυγιά. Στην Μικρασιατική εκστρατεία το Βενεράτο θρήνησε αρκετούς νεκρούς. Όλοι οι θάνατοι έγιναν κατά την μαζική αντεπίθεση του Κεμάλ από τις 22/8 έως στις 25/8/1922. Νεκροί είναι ο Στέργιος Ι. Χονδοζουμάκης, ο Γεώργιος Ι. Αμπαρτζάκης, ο Εμμανουήλ Ν. Χονδοζουμάκης, ο Διονύσης Μ. Οικονομάκης, ο Εμμανουήλ Ι. Καλλέργης και ο Εμμανουήλ Μ. Καραβελάκης . Όσοι δεν δολοφονήθηκαν πιάστηκαν αιχμάλωτοι και υπέστησαν σοβαρές κακουχίες σε στρατόπεδα αιχμαλώτων μέχρι την απελευθέρωση τους το 1924. Από κακουχίες πέθανε το 1924 ο Αριστείδης Γ. Σταυρακάκης ανάμεσα στους αιχμαλώτους ήταν ο Στέλιος Μ. Ραπτάκης, ο Μιλτιάδης Γ. Αμπαρτζάκης, ο Μανώλης Γ. Οικονομάκης (Κουμπούρης), ο Γεώργιος Μ. Καραβελάκης και ο Γιάννης Σ. Χουστουλάκης. Τόσο ήταν το δέσιμο αυτών των ανθρώπων που επιβίωσαν από την μικρασιατική καταστροφή που αποκαλλούσαν ο ένας τον άλλο αδερφό. 
Μετά την Μικρασιατική καταστροφή ( Νοεμβριος 1922) οι στρατιωτικοί επαναστάτησαν και ανέλαβαν την εξουσία. Αμέσως συστήθηκε έκτακτο στρατοδικείο, γνωστό και ως η δίκη των έξι, με την κατηγορία της
εσχάτης προδοσίας. Η δίκη πραγματοποιήθηκε με συνοπτικές διαδικασίες, και χωρίς να αποδειχθεί η ενοχή των κατηγορουμένων, κατέληξε με την καταδίκη τους σε θάνατο.Εικ. 1 Επιτύμβια πλάκα με τους νεκρούς ήρωες του Βενεράτου την περίοδο των Βαλκανικών πολέμων και της Μικράς Ασίας έξω από την εκκλησία της Ευαγγελιστρίας Βενεράτου.
Εικ.2 Ο στρατηγός Πλαστήρας . Εικ. 3 Η καταστροφή της Σμύρνης το 1922.
ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ 1924 - 1940
Με το τέλος της μικρασιατικής καταστροφής άρχισε το 1924 και η επιστροφή των αιχμαλώτων, ενώ χιλιάδες πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν και στην Κρήτη. Σύμφωνα με την απογραφή του 1928 οι πρόσφυγες σε όλη την Κρήτη αριθμούσαν περίπου τις 34.000 και εγκαταστάθηκαν κυρίως στις τρεις μεγάλες πόλεις, το Ηράκλειο, τα Χανιά και το Ρέθυμνο.
Οι τελευταίοι (23.821) μουσουλμάνοι κάτοικοι του Ηρακλείου αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την πόλη το 1924 . Ο πληθυσμός αυξάνεται με γρήγορους ρυθμούς.
H εποχή αυτή είναι περίοδος σημαντικών ανακατατάξεων και μεταβολών. Το φαινόμενο της αστικοποίησης και η παρουσία εκατοντάδων χιλιάδων εξαθλιωμένων προσφύγων επιδρούν καθοριστικά σ' αυτές τις εξελίξεις. H φτώχια οδηγεί σε διεκδικήσεις των φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 οι διεκδικήσεις αυτές παίρνουν συχνά δυναμικό χαρακτήρα, όπως έγινε για παράδειγμα το 1928 με την κατάληψη της Νομαρχίας Ηρακλείου από αγανακτισμένους αγρότες. Το 1929 το κράτος κηρύσσει πτώχευση και προχωρά σε υποτίμηση της δραχμής το 1932. Οι μισθοί των εργαζομένων μειώνονται και τα αγροτικά προϊόντα
μένουν πολλές φορές απούλητα. Στις 17 Ιουνίου του 1934 πραγματοποιείται στην πόλη ογκώδες συλλαλητήριο των αμπελοκαλλιεργητών. Στο Ηράκλειο η συγκέντρωση των σταφιδεργατών στις 5 Αυγούστου εξελίσσεται σε μάχη μεταξύ των διαδηλωτών από τη μια και στρατού και χωροφυλακής από την άλλη. Ο απολογισμός είναι θλιβερός: τρεις εργάτες νεκροί και τουλάχιστον δέκα τραυματίες.Η εποχή του μεσοπολέμου και η εγκατάσταση των προσφύγων σηματοδοτεί για την περιοχή του Βενεράτου την ανάπτυξη της αμπελοκαλλιέργειας ιδιαίτερα της σουλτανίνας, αλλά και την οικιστική και πληθυσμιακή αύξηση του χωριού, συνάμα εμφανίζονται τα πρώτα αυτοκίνητα και συνδέεται συγκοινωνιακά το χωριό με το Ηράκλειο. Εμφανίζονται τα πρώτα ραδιόφωνα, το ηλεκτρικό ρεύμα αν και έχει εγκατασταθεί στο Ηράκλειο δεν έχει συνδεθεί ακόμη στην επαρχία.
Εικ.1 Ο Γεώργιος Ψαλιδάκης (δεξιά) την περίοδο του μεσοπολέμου 1929
Εικ.2 Οικογενειακή φωτογραφία του Μηνά Μαθιουδάκη (όρθιος αριστερά) το 1928 (προσωπικό μου αρχείο)
Β΄ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
Ελληνοιταλικός πόλεμος -Αλβανικό μέτωπο
1940 -41
Στις 28 Οκτωβρίου του 1940 κηρύσσεται ο Ελληνο-Ιταλικός πόλεμος. Χιλιάδες είναι οι Κρητικοί που, ενταγμένοι στις μονάδες του ελληνικού στρατού, πολεμούν στο αλβανικό μέτωπο. Η κατεξοχήν κρητική μονάδα είναιη 5η Mεραρχία, που διακρίνεται στη μάχη του όρους Τρεμπεσίνα και στην Κλεισούρα.
Αρκετοί είναι οι Βενερατιανοί που πέρνουν μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις, απ' αυτούς άλλοι τραυματίσθηκαν και άλλοι έχασαν την ζωή τους στο αλβανικό μέτωπο. Νεκροί είναι ο
Εμμανουήλ Ι. Προικάκης 5ο Σύνταγμα Πυροβολικού, έπεσε στις 13/3/1941 στην Τρεμπεσίνα, ο Ιωάννης Κ. Ξενάκης, ο Ηρακλής Ν. Λεκάκης 43ο Σύνταγμα Πεζικού, έπεσε στις 6/3/1941 στην Λόντζα Ντι Μέντζο , ο Ιωάννης Γ. Μανθαιάκης και ο Χουστουλάκης Γεώργιος , 44ο Σύνταγμα Πεζικού ,απεβίωσε στις 7/3/1941 στο Στρατ.Νοσοκομείο Ιωαννίνων. Όταν μετά τη γερμανική εισβολή το μέτωπο καταρρέει και μονάδες του ελληνικού στρατού συνθηκολογούν, ελάχιστοι είναι αυτοί που καταφέρνουν να γυρίσουν στο νησί πριν τη γερμανική εισβολή. Ο κύριος όγκος των Kρητών πολεμιστών παραμένει αποκλεισμένος στην ηπειρωτική Ελλάδα και κυρίως στην Αθήνα, όπου δεν είναι λίγοι εκείνοι που πέφτουν θύματα της φοβερής πείνας, που πλήττει την πρωτεύουσα τον πρώτο χειμώνα της Κατοχής.Εικ.1 Ελαιογραφία με θέμα τον Ελληνοιταλικό πόλεμο, τίτλος "ΑΕΡΑ"
Εικ.2 & 3 Ο Μηνάς Μαθιουδάκης και ο Δημήτρης Παπαδάκης 1940 - 41 (προσωπικό μου αρχείο)
Η μάχη της Κρήτης - Γερμανική Κατοχή - Αντίσταση 1941 -44
Οι Γερμανοί εισβάλλουν στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1941. Η Κρήτη βρίσκεται ουσιαστικά ανοχύρωτη γιατί οι Κρητικοί στρατιώτες είναι εγκλωβισμένοι στην ηπειρωτική Ελλάδα και δεν προλαβαίνουν να επιστρέψουν έγκαιρα και να
αντιμετωπίσουν την γερμανική εισβολή στο νησί που ξεκινά στις 20 Μαίου του 1941 (Μάχη της Κρήτης).Το Ηράκλειο βομβαρδίζεται από την γερμανική αεροπορία ήδη από τις 14 Μαίου. Οσο πλησιάζει η μέρα της εισβολής (20 Μαίου) οι βομβαρδισμοί εντέινονται και πολλοί κάτοικοι εγκαταλείπουν το Ηράκλειο για να βρουν προστασία στα χωριά.
Στις 20 Μαίου χιλιάδες αλεξιπτωτιστές πέφτουν στην Κρήτη προσπαθώντας να την καταλάβουν. Το νησί υπερασπίζονται μικρές συμμαχικές μονάδες (Αγγλοι, Νεοζηλανδοί, Αυστραλοί) και οι άοπλοι Κρητικοί, που όμως δεν διστάζουν να αντιμετωπίσουν τους πάνοπλους γερμανούς με ξύλα και αγροτικά εργαλεία. Οι επιθέσεις αποκρούονται και τα τάγματα των γερμανών αλεξιπτωτιστών έχουν τεράστιες απώλειες.
Στις 23 Μαίου τα γερμανικά βομβαρδιστικά εξαπολύουν σφοδρή επίθεση εναντίον ολόκληρης της περιοχής του Ηρακλείου, με μεγάλες απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. Η μέρα αυτή έμεινε στη μνήμη σαν η "Μαύρη Παρασκευή". Το Βενεράτο δέχεται σφοδρή αεροπορική επιδρομή. Γερμανικά αεροπλάνα καταδιώκουν Άγγλους
και βορβαδίζουν τον κεντρικό οδικό άξονα Ηρακλείου -Μεσσαράς μέσα στο χωριό. Το αποτέλεσμα ήταν να βρουν τραγικό Θάνατο 24 άνθρωποι, αναμεσα τους η Αικατερίνη Μ. Βολιτάκη και ο γιός του Τσαγκαραντώνη Στέφανος Ξενάκης.
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής στο Ηράκλειο αλλά και σε ολόκληρη την Κρήτη οργανώνεται η αντίσταση κατά των κατακτητών. Η δράση των αντιστασιακών οργανώσεων εξοργίζει τους Ναζί που συχνά προβαίνουν σε αντίποινα εκτελώντας άμαχο πληθυσμό και καταστρέφοντας ολόκληρα χωριά, όπως η καταστροφή των Ανωγίων και το ολοκαύτωμα της Βιάννου. Από το Βενεράτο εκτελέστηκαν οι δυο γιοι του Προικογιώργη οι Προικάκης Χαράλαμπος και Στέλιος , ο Οικονομάκης Μ. Νικόλαος, ο Βαρούχας Κ. Γεώργιος, ο Ποτηράκης Γ. Σπύρος, ο Καραβελάκης Ν. Εμμανουήλ, ο Μεγαλοβρυσανάκης Π. Χρήστος, ο Οικονομάκης Ε. Στέλιος και ο Χαριτάκης Ν. Κωνσταντίνος
Τη νύχτα της 13ης προς 14ης Ιουνίου 1942 ομάδα σαμποτέρ, εισχωρούν στο χώρο του αεροδρομίου και καταστρέφουν με εμπρηστικές βόμβες 20 περίπου αεροπλάνα της γερμανικής αεροπορίας. Από τους σαμποτέρ μόνο δύο - ο Αγγλος Τζέλικο και ο
Ελληνας Κωστής Πετράκης - καταφέρνουν να διαφύγουν, ενώ ένας Γάλλος σκοτώνεται και οι τρεις άλλοι Γάλλοι συλλαμβάνονται.Την επόμενη μέρα, στις 14 Ιουνίου, οι δυνάμεις κατοχής εκτελούν 50 κατοίκους της ευρύτερης περιοχής Ηρακλείου ως αντίποινα στο σαμποτάζ. Ανάμεσα τους ήταν από το Βενεράτο οι Μαυρονύκτης Γ. Εμμανουήλ και ο γιος του Γεώργιος Μαυρονύκτης , ο ανθ/γος Μετζάκης Αντ. Ιωάννης, ο Αντώνιος Σ. Βαρούχας και ο Ιωάννης Ρωμανάκης από Ασίτες κάτοικος Βενεράτου. Λίγες μέρες νωρίτερα, στις 3 Ιουνίου οι Γερμανοί είχαν εκτελέσει 12 ακόμα Ηρακλειώτες, ανάμεσα σε αυτούς το δήμαρχο Ηρακλείου Μηνά Γεωργιάδη και τα αδέρφια του. Προς τιμή των 62 αυτών εκτελεσθέντων πήρε το όνομα της η Λεωφόρος 62 Μαρτύρων στο Ηράκλειο.
Ανάμεσα στο Βενεράτο και στις Δαφνές οι Γερμανοί έχουν εγκαταστήσει στρατόπεδο πυρομαχικών το οποίο περιμετρικά έχουν ναρκοθετήσει, με αποτέλεσμα πολλοί κάτοικοι να βρουν τραγικό θάνατο και άλλοι να υποστούν σοβαρούς τραυματισμούς και ακρωτηριασμούς. Από οβίδα που εξεράγει στην περιοχή της Αγίας Τριάδας (Ελαιοτριβείο Συνεταιρισμού Βενεράτου) βρήκαν μακάβριο θάνατο το 1944 τέσσερα παιδιά οι δυο γιοι του Στέλιου Ραπτάκη Μιχάλης 10 ετών και Αντώνης 8 ετών ο γιος της ΧουστουλοΒαγγελιάς Μανώλης 12 ετών και ο γιος του Γιάννη Στεφανουδάκη Νίκος 8 ετών.
Στις 11 Οκτωβρίου 1944 έρχεται η πολυπόθητη μέρα της απελευθέρωσης . Η ατμόσφαιρα είναι γεμάτη ένταση, καθώς οι τελευταίοι Γερμανοί αποχωρούν κάτω από τις αποδοκιμασίες του συγκεντρωμένου πλήθους και των ανταρτών, που εισέρχονται στο Ηράκλειο. Μόλις, η γερμανική οπισθοφυλακή, με τη συνοδεία αξιωματικών του συμμαχικού στρατού, διασχίζει τη Χανιώπορτα και απομακρύνεται, όλοι οι συγκεντρωμένοι ξεσπούν σε ζητωκραυγές και τραγούδια.
( Εικ 1. Μάιος 1941 Έναρξη μάχης της Κρήτης. Ρίψη γερμανών αλεξιπτωτιστών. Εικ 2 Γερμανός στρατιώτης στο Βενεράτο Εικ. 3 Εκτελέσεις πατριωτών από γερμανούς Εικ.4 (προσωπικό μου αρχείο) Ο Μιχάλης Σ. Ραπτάκης 8 ετών που σκοτώθηκε από έκρηξη οβίδας το 1944.)
ΠΗΓΕΣ
- ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ Εκδόσεις Ακαδημίας Αθηνών 1970
- ΔΗΜΟΣ ΠΑΛΙΑΝΗΣ τα Κείμενα - ο Τόπος- οι Άνθρωποι Στέφανος Ι. Γρατσέας. Ηράκλειο 2002
- Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων. Στέργιος Σπανάκης. εκδ.Γ. Δετοράκης Α.Ε.Β.Ε Ηράκλειο1991
- Μαρτυρίες κατοίκων Βενεράτου Χρ. Ξενάκη, Γε. Αμπαρτζάκη,Γε. Λεκάκη, Γε. Ξενάκη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου