Η Παναγιά της Παλιανής

εικ. 1 Παναγία η Παλιανή εικ. 2 Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου περί το 1900


«Ασθενούντων επίσκεψις, δαιμονώντων εκλύτρωσις, θλιβομένων μέγιστον παραμύθιον, Παληανή Αειπάρθενε, σαφώς αναδέδειξαι, ως ελέους θησαυρός δια τούτο προστρέχομεν, μετά πίστεως, τη Μονή σου και βοώμεν Συ Κρητών καύχημα μέγα και ταχυτάτη βοήθεια».

Η Ιερά Μονή Παλιανής είναι γυναικείο μοναστήρι, σταυροπηγιακό, που υπάγεται στο Δημοτικό διαμέρισμα Βενεράτου. Η θέση του είναι σε υψόμετρο 280 μ. και σε γραφικό τοπίο. Δεν είναι κοινοβιακή. Οι μοναχές που ζουν στη μονή αποζούν από τις εργασίες τους, κεντώντας υφάσματα, κουβέρτες και υπάρχει διαρκή έκθεση με πλεκτά και κεντήματα. Ο ναός έχει τρία κλίτη. Είναι από τα παλαιότερα μοναστήρια της Κρήτης και ανάγεται στην πρώτη βυζαντινή περίοδο. Το 2001 απεγράφησαν 34 μοναχές.


ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ

Η Μονή γιορτάζει στις 15 Αυγούστου, στη γιορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Ο κεντρικός ναός είναι τρίκλιτη βασιλική ,το κεντρικό κλίτος είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Το νότιο κλίτος είναι αφιερωμένο στους Τρεις Ιεράρχες και το βόρειο στον Άγιο Παντελεήμονα. Αριστερά βρίσκεται το παρεκκλήσι των Αγίων Αποστόλων.Το καθεδρικό κλίτος είναι μεγαλύτερο, στεγάζεται με κυλινδρικό θόλο, ενώ τα πλάγια είναι μικρότερα και στεγάζονται με τεταρτοκύκλιους θόλους. Μεταξύ τους χωρίζονται με μαρμάρινες κολόνες που έχουν κιονόκρανα Βυζαντινής τεχνοτροπίας με φύλλα άκανθας. Στις κολόνες στηρίζονται τόξα. Δύο απ' αυτά τα κιονόκρανα είναι από Βυζαντινό μάρμαρο, ενώ ένα τρίτο που σώζεται βρίσκεται στον προαύλιο χώρο. Από παλιό μάρμαρο είναι το υπέρθυρο της εισόδου του νάρθηκα, σκαλισμένο με ανάγλυφα που παριστάνουν τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Άλλα κομμάτια από Βυζαντινά μάρμαρα είναι χτισμένα σε διάφορα μέρη του ναού και στο πλακόστρωτο της αυλής υπάρχουν αρχαίες μαρμάρινες πλάκες. Ακόμη τέσσερα κιονόκρανα χρησιμεύουν σαν βάση της Αγίας Τράπεζας. Ένα με σταυρόσχημο μονόγραμμα ανήκει στην πρώτη Βυζαντινή περίοδο.
Τα κελιά των μοναχών είναι χτισμένα από άλλα μέρη παλιών οικοδομημάτων, διαζώματα, κορνίζες, κίονες κ.λ.π. Το καθολικό βρίσκεται στο κέντρο του μοναστηριού, και γύρω απ' αυτό είναι χτισμένα σε διάφορα επίπεδα οι κοινόχρηστοι χώροι και τα κελιά των μοναζουσών.
Η κεντρική πύλη βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του συγκροτήματος. Η παλιά πετρόχτιστη πύλη κατεδαφίστηκε γύρω στο 1970 και κατασκευάστηκε καινούρια με σκυρόδεμα.
Ένα μοναστήρι καλογραιών έπρεπε να παρέχει ασφάλεια και απομόνωση. Το υπηρετικό προσωπικό και οι επισκέπτες έμεναν στο χώρο πριν από την κεντρική είσοδο, έτσι που όταν αυτή έκλεινε να απομόνωνε τους χώρους διαμονής των μοναζουσών. Οι επεμβάσεις των τελευταίων χρόνων έχουν αλλοιώσει κατά πολύ τη μορφή του κτιριακού συγκροτήματος. Τα κελιά πάντως δεν πρέπει να διέφεραν αρκετά από τα τυπικά σπίτια κρητικού χωριού του περασμένου αιώνα, μόνο που είχαν τηρηθεί οι βασικές αρχές που απαιτούσαν οι ανάγκες της μοναχικής ζωής.






ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Αρχαιότητα
Είναι από τις αρχαιότερες σε λειτουργία μονές της μεγαλονήσου. Η αρχή της ανάγεται στον 4ο αιώνα. Χτίστηκε σε θέση όπου πιθανολογείται ότι υπήρχε κατά την αρχαιότητα ναός της Αθηνάς.
Ο Ρ. Faure τοποθετεί στην περιοχή την αρχαία πόλη Απολλώνια και θεωρεί την ονομασία της Μονής παραφθορά αυτού του ονόματος.

Α΄Βυζαντινή Περίοδος
Το 668 ο πάπας της Ρώμης Βιταλιανός στέλνει στον αρχιεπίσκοπο Κρήτης Παύλο δύο επιστολές σχετικές με τη ρύθμιση κάποιων διοικητικών θεμάτων της Κρητικής Εκκλησίας. Σ' αυτές αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ότι τα μοναστήρια Παλαιά και Αρσίλλι πρέπει να επιστρέψουν στη δικαιοδοσία της επισκοπής Λάππας. Αυτή η αναφορά τεκμηριώνει την ύπαρξη της Ιεράς Μονής Παλιανής ήδη από τον 7ο αιώνα. Είναι πιθανό από τότε να θεωρούνταν παλιά και να είχε κρατήσει αυτή την επωνυμία απ' την οποία προέρχεται και η σημερινή «Πάλιανή».
Τα βυζαντινά κιονόκρανα και τα άλλα αρχιτεκτονικά λείψανα αποκαλύπτουν ότι στη θέση του σημερινού καθολικού υπήρχε παλαιοχριστιανικός ναός. Πρόκειται για τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική, τα λείψανα της οποίας είναι ενσωματωμένα στο σημερινό ναό.

Αραβοκρατία - Β΄Βυζαντινή περίοδο
Για την ιστορία της Μονής κατά την περίοδο της Αραβοκρατίας ( 824-961) δεν είναι τίποτα γνωστό. Το πιθανότερο είναι ότι η Μονή συνέχισε να λειτουργεί .
Μετά την ανάκτηση της Κρήτης από τους Βυζαντινούς φαίνεται και πάλι να ακμάζει. Την περίοδο 961-1204 μπορούμε να υποθέσουμε πως επρόκειτο για μια από τις πιο πλούσιες μονές αφού ανήκε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, είχε τεράστια περιουσία και ήταν αυτοκρατορική.

Ενετοκρατία
Tο 1211 η Κρήτη έγινε Βενετσιάνικη κτήση, η Μονή παρέμεινε στην δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης εως το 1304. Ωστόσο , επειδή είχε πολλά κτήματα τράβηξε το ενδιαφέρον του Λατινικού Κλήρου της Κρήτης. Σε έγγραφο του 1248 καταγράφονται αναλυτικά τα χωριά που η μονή κατείχε “tempore Graecorum”.
Με απόφαση του Πάπα Κλήμεντα του Δ΄ η Μονή περιήλθε στη δικαιοδοσία του Λατίνου Αρχιεπισκόπου Κρήτης, παρ' όλες τις αντίθετες προσπάθειες του Πατριάρχη. Έτσι άρχισαν μακροχρόνιες διενέξεις και στο τέλος η Μονή πέρασε στη δικαιοδοσία του Δόγη της Βενετίας το 1323. Τους τελευταίους αιώνες της Ενετοκρατίας είχε είκοσι έως τριάντα μοναχές. Το μοναστήρι λειτουργούσε κανονικά διατηρώντας τη μεγάλη περιουσία του και μάλιστα απ' την εποχή εκείνη ήταν γυναικεία μονή.

Τουρκοκρατία Η τουρκική επίθεση κατά της Κρήτης (1645-1669) σήμανε το τέλος μιας μακράς περιόδου αλλά και της κυριαρχίας των καθολικών στο μοναστήρι. Οι τεράστιες περιουσίες που είχε ως τότε καταπατήθηκαν από τους κατακτητές και διαμοιράστηκαν σε Τούρκους αξιωματούχους .
Πατριαρχικό έγγραφο του 1781 αναφέρει ότι η Μονή ανήκει στην επισκοπή Κνωσού.
Πριν απ' το 1821 η Μονή ήταν φημισμένη για τα εργόχειρα της. Κάποιες πληροφορίες που υπάρχουν μας κάνουν να υποθέσουμε ότι η Μονή δεν διέθετε κτηματική περιουσία και οι μοναχές ασχολούνταν με χειροτεχνήματα.
Στις 24 Ιουνίου του 1821 ο μεγάλος αρμπεντές (σφαγή) στο Ηράκλειο απλώθηκε στο Μαλεβίζι οι Τούρκοι εισέβαλλαν στο μοναστήρι και κατέσφαξαν 70 μοναχές στη συνέχεια λεηλάτησαν τα Ιερά Σκεύη, τους πολυελαίους, τα καντήλια και τις εικόνες και παρέδωσαν το μοναστήρι στις φλόγες. Μόνο τρεις μοναχές σώθηκαν, μια απ' αυτές η Παρθενία Νεονάκη από το χωριό Μιαμού Καινουρίου, ανοικοδόμησε το ναό από το 1826 μέχρι το 1840.
Στους σεισμούς του 1856 η Μονή έπαθε καταστροφές και η επισκευή της οδήγησε σε αλλαγή της αρχικής μορφής του Ναού.
Το 1866 ο Καπετάν Μιχάλης Κόρακας βρήκε καταφύγιο στην Παλιανή όταν σκότωσε το φοβερό Τούρκο Αλήκο και πήρε τα άρματα του για να αρχίσει τη σπουδαία επαναστατική δράση του. Δυστυχώς στη μεγάλη κρητική Επανάσταση του 1866 το μοναστήρι καταστράφηκε ξανά από τους κατακτητές. Παρά τις δυσκολίες και τα προβλήματα οι μοναχές κατάφεραν να ξαναχτίσουν το Ναό ο οποίος εγκαινιάστηκε από το Μητροπολίτη Κρήτης στις 15 Αυγούστου 1872. Για να αντιμετωπιστούν τα οικονομικά προβλήματα του μοναστηριού και να χτιστεί ξανά ο ναός βοήθησαν όλοι οι χριστιανοί με εράνους και η ακμάζουσα τότε ελληνική παροικία της Αιγύπτου.
Το μοναστήρι κατά τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα, καταφέρνει να οργανωθεί καλύτερα και να αποκτήσει λιόφυτα και αμπέλια. Όμως οι επαναστάσεις διαδέχονται η μια την άλλη και οι πληγές για το μοναστήρι είναι μεγάλες. Καθώς βρίσκεται δίπλα στο δρόμο της Μεσαράς αποτελεί εύκολο στόχο των άτακτων Οθωμανών αλλά και του τουρκικού στρατού.

Σύγχρονη Εποχή Και στις αρχές του 20ου αιώνα τα οικονομικά προβλήματα συνεχίζονται. Οι μοναχές όμως αυξάνονται το 1930 φτάνουν στις 65 και τ 1942 τις 85. Σήμερα υπάρχουν στη μονή 26 μοναχές, οι περισσότερες ηλικιωμένες. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες έγιναν έργα που πρόσφεραν πιο άνετη διαβίωση, δυστυχώς όμως αλλοίωσαν την αρχική φυσιογνωμία του μοναστηριού.
Είναι μια από τις πιο πολυσύχναστες μονές της Κρήτης.
Στο μοναστήρι λειτουργεί πάνω από 10 χρόνια μουσείο με τα εναπομείναντα ευρύτατα της μονής, τα οποία είναι καθ' όλα αξιόλογα. Εκτίθενται εικόνες, ιερά κειμήλια και διάφορα βιβλία μεγάλης ιστορικής και αρχαιολογικής αξίας. Τέλος, να σημειωθεί ότι έχουν ξεκινήσει διάφορες εργασίες συντήρησης και αναπαλαίωσης του μοναστηριού.

Η ΑΓΙΑ ΜΥΡΤΙΑ
«Η Εικών σου η άχραντος τη μυρσίνη οικήσασα ταύτην εχαρίτωσε πολλοίς θαύμασι και ζωηφόρω σου χάριτι…»
«Το γαρ θείον Αυτής (της Θεοτόκου) εκτύπωμα εν δένδρω μύρτον οικείν ηρετήσατο και του φυτού τοις κλάδοις χάριν δέδωκεν ώστε πάντες εκπλήττεσθαι».
Κυρίαρχο ρόλο στη λατρευτική παράδοση της Μονής Παλιανής διαδραματίζει η «αγία μυρτιά της Παλιανής». ένα αιωνόβιο δέντρο που βρίσκεται παράλληλα με το ναό δίπλα σε πηγή που διατηρείται μέχρι σήμερα και ονομάζεται από τις μοναχές '' καβούσι'' στο Ν.Δ. τμήμα του μοναστηριού. Η εικόνα της Παναγίας βρίσκεται πάντα στο ειδικό εικονοστάσι, στον κορμό του δέντρου και το καντήλι της μυρτιάς

σ
ανάβει συνέχεια! Η «Αγία Μυρτιά», όπως αποκαλείται από τις μοναχές, γιορτάζει ξεχωριστά απ' το ναό. Καθιερώθηκε δηλαδή ειδική γιορτή για την Παναγία τη Μυρτιδιώτισσα, στις 24 Σεπτεμβρίου. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ευλογία των άρτων γίνεται κάθε χρόνο κάτω από το ιερό αυτό δέντρο και ως τράπεζα χρησιμοποιείται ένα αρχαίο κιονόκρανο! (Προέρχεται από την πρωτοχριστιανική βασιλική). Τα πιο χαμηλά κλαδιά του έχουν εντελώς απογυμνωθεί από τα φύλλα του. Τα κόβουν οι προσκυνητές της Παλιανής. Άλλοι κατασκευάζουν φυλαχτά, άλλοι τα κρεμούν στα εικονοστάσια τους. Η λατρεία της «Αγίας Μυρτιάς» αποτελεί επιβίωση πανάρχαιων λατρευτικών συνηθειών και πιο συγκεκριμένα της λατρείας των ιερών δέντρων της Μινωικής θρησκείας. Το ιερό δέντρο της Παλιανής αποτελεί επίκεντρο της λατρείας ιδιαίτερα κατά τη περίοδο του 15ης Αυγούστου. Κάθε απόγευμα όλες οι μοναχές κάνουν παρακλήσεις κάτω από την Αγία Μυρτιά και προσεύχονται. Η τελετουργία αυτή αποκτά μια ξεχωριστή σημασία για τα δεδομένα της Ορθόδοξης Χριστιανικής παράδοσης. Η υπαίθρια τελετουργία κάτω από το ιερό δέντρο είναι φαινόμενο ίσως και μοναδικό για τα εκκλησιαστικά δεδομένα. Αλλά και ξεχωριστά κάθε μοναχή θεωρεί ότι ανάμεσα στα καθήκοντα της συμπεριλαμβάνεται και η τακτική προσευχή κάτω από την Αγία Μυρτιά. Οι μοναχές κόβουν το κλαδιά του δέντρου και σχηματίζουν με αυτά μικρούς σταυρούς. Ένας τέτοιος σταυρός θεωρείται ότι περικλείει θαυματουργές ιδιότητες και μπορεί να ακούσει κανείς στην Παλιανή αναρίθμητες σχετικές παραδόσεις. Τα τελευταία χρόνια οι πιο χαμηλοί κλώνοι του δέντρου έχουν εντελώς απογυμνωθεί από φύλλα τα οποία κόβουν και παίρνουν μαζί τους οι προσκυνητές. Στον κορμό έχει τοποθετηθεί εικονοστάσι και δίπλα του μπορεί να δει κανείς άφθονα αφιερώματα, τα οποία είτε αφήνουν στον κορμό είτε κρεμούν στα κλαδιά του δέντρου.

H aγια-Mυρτιά στο βυζαντινό μοναστήρι της Παναγίας Παλιανής στο χωριό Bενεράτο, νομός Hρακλείου. O κορμός του ιερού ιαματικού δέντρου, στα κλαδιά του οποίου οι πιστοί κρεμούν αφιερώματα, προστατεύεται με περίφραξη (Nίκος Ψιλάκης, «Mοναστήρια και ερημητήρια της Kρήτης», τ. a΄, εκδ. B΄, Hράκλειο 1994).
ΤΟΝ ΘΡΥΛΟ ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΥΡΤΙΑΣ ΔΙΗΓΕΙΤΑΙ ΤΟ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΔΕΚΑΤΕΤΡΑΣΤΙΧΟ
1) ΤΗΣ ΜΥΡΤΙΑΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΙΟΥ ΔΕΝΔΡΟΥ ΠΑΛΙΑΝΗΣ ΣΤΙΧΟΥΡΓΕΙΤΑΙ ΕΝ ΣΥΝΤΟΜΙΑ ΔΙΑ ΤΟΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΗ

2) ΠΡΙΝ ΚΤΙΣΘΗ ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΟΛΗ ΤΟΥΤΗ Η ΠΛΑΓΙΑ ΚΑΘΩΣ ΛΕΓΟΥΝ ΗΤΟ ΔΑΣΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΔΩΣΑΝ ΦΩΤΙΑ

3) ΟΤΑΝ ΕΦΘΑΣΕΝ Η ΦΛΟΓΑ ΣΕ ΜΙΑ ΒΑΤΟ ΓΗΡΑΙΑ ΜΗ! ΜΗ! ΑΔΙΑΚΟΠΑ ΕΒΟΑ ΜΙΑ ΦΩΝΗ ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΑ

4) ΤΗΝ ΦΩΤΙΑ ΜΕ ΦΟΒΟ ΣΒΗΝΟΥΝ ΠΕΡΙΕΡΓΩΣ ΕΡΕΥΝΟΥΝ ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ ΔΙΑΚΡΙΝΟΥΝ ΣΚΥΒΟΥΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΚΥΝΟΥN

5) ΕΚΑΜΑΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΑΡΙ ΕΠΙ ΤΟΠΟΥ ΟΙ ΧΩΡΙΚΟΙ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΠΟΥΧΕ ΧΑΡΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΑΝ ΕΚΕΙ

6) ΜΕΣΑ ΣΕ ΜΥΡΤΙΑΣ ΚΛΩΝΑΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΘΕΝΟΥ Η ΜΟΡΦΗ ΔΙΕΚΡΙΝΕΤΟ ΑΝΑΡΙΑ ΕΤΣΙ ΕΙΧΕ ΖΩΓΡΑΦΙΣΘΗ

7) ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΘΥΜΙΑΖΑΝ ΣΥΧΝΑ ΠΥΚΝΑ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΓΙΑ ΝΑ ΤΑ ΚΑΛΟΦΩΤΑ

8) ΘΑΥΜΑ ΕΚΑΜΕ ΜΙΑ ΜΕΡΑ ΣΤ΄ ΑΝΑΜΑΡΤΗΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΑΛΗΘΙΝΑ ΓΕΝΗΚΑΝ ΤΑ ΖΩΓΡΑΦΙΣΤΑ ΚΛΑΔΙΑ

9) ΜΑΤΣΟ ΤΟΤΕ ΤΑ ΦΥΤΕΨΑΝ ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΜΕ ΧΑΡΑ ΤΑ ΚΛΩΝΑΡΙΑ ΠΕΡΙΠΛΕΞΑΝ ΚΑΙ ΦΟΥΝΤΩΝΟΥΝ ΘΑΛΕΡΑ

10) ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΛΙΓΟ ΠΙΟ ΠΕΡΑ ΕΚΤΙΣΑΝ ΟΙ ΧΩΡΙΚΟΙ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΜΕΤΑΦΕΡΑΝ ΑΛΛΑ ΕΦΕΥΓΕ ΑΠ΄ ΕΚΕΙ

11) ΤΡΕΙΣ ΦΟΡΕΣ ΤΗΝ ΕΚΛΕΙΔΩΣΑΝ ΛΕΝΕ ΜΕΣ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΝ ΕΠΑΥΡΙΟ ΒΡΙΣΚΟΤΑΝ ΣΤΑ ΚΛΩΝΑΡΙΑ ΤΗΣ ΜΥΡΤΙΑΣ

12) ΕΔΩΣΕ ΝΑ ΕΝΝΟΗΣΟΥΝ ΠΩΣ ΔΕΝ ΕΠΡΕΠΕ ΞΑΝΑ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΝΑ ΧΩΡΙΣΟΥΝ ΑΠ ΤΑ ΔΙΚΑ ΤΗΣ ΤΑ ΚΛΑΔΙΑ

13) ΕΤΣΙ ΒΡΙΣΚΕΤ' ΕΔΩ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΥΚΛΩΝΟ ΚΟΡΜΟ ΠΟΥ ΞΕΦΥΤΡΩΣΕ ΑΠ΄ ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΚΙ' ΕΙΝΑΙ ΔΕΝΔΡΟ ΙΕΡΟ

14) ΘΕΙΑ ΧΑΡΙ ΕΧΕΙ ΛΑΒΕΙ ΚΑΙ ΓΙ' ΑΥΤΟ ΚΑΘΕ ΠΙΣΤΟΣ ΠΑΙΡΝΕΙ ΦΥΛΛΑ Η΄ ΚΛΩΝΑΡΙ ΓΙΑ ΝΑ ΤΑΧΗ ΦΥΛΑΚΤΟ


ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΛΙΑΝΗΣ
"Η Αγάπη Της «Άξιον Εστίν» Ιερά Μονή Παλιανής"
Του Σεβασμιοτάτου Μητροπολίτη Γορτύνης και Αρκαδίας κ.κ.Μακαρίου Δουλουφάκη 1998

Οι αιώνες της Ρωμιοσύνης κληροδότησαν και στην τοπική Εκκλησία την Εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, η οποία προβάλλει πεπικοιλμένη με τις εσπερινές μελωδίες των παρακλήσεων προς τιμήν του Ιερού Προσώπου Της.
Η Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης, στα όρια της περιφερείας της, έχει πολλές παλαιές και νέες Εκκλησίες, αφιερωμένες στην Κοίμηση της Θεοτόκου, καθώς και δύο Ιστορικά Μοναστήρια, της Παλιανής στην Επαρχία Μαλεβυζίου και της Αγκαράθου στην Επαρχία Πεδιάδος.
Σ΄ αυτούς τους Ναούς, «των νεκρών πονεμένων ψυχών το αίμα», οι στεναγμοί των λευκών σιωπών, η βοή των λυγμών της ψυχής, η φθαρμένη από τη ζάλη του κόσμου συνείδηση, θα αναθαρρήσουν και θα αναστηθούν από το «Πάσχα του καλοκαιριού», τη Μετάστασή Της, και θα περιμένουν Εκείνη ως Γοργοϋπήκοο, στη συνάντησή Της με τον κόσμο του πόνου. Είναι η δική τους αδιάψευστη καταφυγή και παρηγορία, «...εις σε μόνην ελπίζω και θαρρώ και προστρέχω τη σκέπη σου σώσον με», όπως ψάλλομε στην Παράκληση.
Η Ιερά Μονή Παλιανής στέκει εκεί, δίπλα στα Πεντοχώρια από τα βυζαντινά χρόνια, ως Ιερό Κέντρο προσευχής και παρηγορίας. Το Μοναστήρι αυτό τιμά την Κοίμηση της Παναγίας και συνδέει πολύ στενά τη Βυζαντινή παράδοση με το σήμερα, διαμέσου των αιώνων.
Κυρίαρχο σημείο, κεντρικός άξονας, είναι η Μητέρα Παναγία, η «Παλιανιώτισσα», όπως την αναφέρουν οι ίδιες οι μοναχές, οι οποίες καθ’ όλην τη διάρκεια της ζωής τους αγωνίζονται γι’ αυτή την πολυπόθητη συνάντηση με το Ιερό Της Πρόσωπο.
Σήμερα, το Μοναστήρι δεν είναι κοινόβιο. Στην πραγματικότητα όμως, έχει το «λαυριωτικό» σύστημα διαβίωσης, δηλαδή η Γερόντισσα, η πνευματική οδηγός του κάθε κελιού, περιστοιχίζεται από δύο ή τρεις νεότερες στην προσέλευση στο Μοναστήρι μοναχές και αναλαμβάνει την πνευματική τους καθοδήγηση. Το μοναστικό αυτό σύστημα μας θυμίζει τις «Λαύρες» των προ του 4ου αιώνος, στην πρώτη κοιτίδα του Μοναχισμού, στην Αίγυπτο. Τα κελία των ερήμων της Αιγύπτου ήταν ο προάγγελος της οργανώσεως του Μοναχικού βίου κατά τον 4ου αιώνα από τους Καθηγητές της Ερήμου, Μέγα Αντώνιο, Άγιο Παχώμιο, Άγιο Μακάριο κ.λ.π., ή τις νεώτερες «Λαύρες» της Ρωσικής Ορθοδοξίας, που ανέδειξαν τους μεγάλους «Στάρετς» (Γεροντάδες) της Ρωσικής Ορθοδόξου Πνευματικότητας.
Οι νεότερες μοναχές της Παλιανής μέχρι σήμερα και στο πλαίσιο του μοναστικού τους συστήματος διαβίωσης, αποκαλούν η καθεμιά τη Γερόντισσα της, με αίσθημα βαθύτατου σεβασμού, «Διδασκάλισσα». Η ερμηνεία της λέξης αυτής στα μοναχικά πράγματα της Παλιανής δεν σημαίνει αυτή που τους έμαθε γράμματα -αν και πολλές φορές συνέβαινε και αυτό- αλλά τη δήλωση της πνευματικής υποταγής της αρχάριας νέας μοναχής στην πεπειραμένη περί τα πνευματικά Γερόντισσα. Έτσι το κάθε κελί ήταν και είναι ένας χώρος συνεχούς παραδόσεως και παραλαβής μοναχικού ήθους, εγκράτειας, προσευχής και τελείας αφιέρωσης, δια της Γερόντισσας, της «Διδασκάλισσας», στη Μεγάλη Διδάσκαλο και Προστάτιδα των Μοναχών, την Υπεραγία Θεοτόκο.
Τα κελιά λοιπόν, κολλημένα το ένα δίπλα στο άλλο, συγκροτούν έναν κύκλο ιερών καθισμάτων, που στο κέντρο τους υψώνεται το «Καθολικό» (κεντρικός Ναός της Μονής). Μέσα σ’ αυτό δοξάζεται κάθε μέρα, σε κοινή προσευχή το Όνομα του Τρισάγιου Θεού και της Παναγίας, εις δε τα περιστοιχίζοντα κελία συνεχίζεται η ίδια δοξολογία και επίμονη επίκληση των πρεσβειών της Θεοτόκου με την κατά μόνας προσευχή. Η «Διδασκάλισσα» ορίζει τον κανόνα της νηστείας, της ανάγνωσης Ιερών Κειμένων, του εργόχειρου και των άλλων αναγκαίων για τη ζωή του κελίου και της Μονής. Η Ηγουμένη και οι δύο σύμβουλοι, που διοικούν όλη τη Μονή εκλέγονται με μυστική ψηφοφορία κάθε τέσσερα χρόνια από όλες τις μοναχές, που έχουν συμπληρώσει τουλάχιστον τρία χρόνια διαβίωσης στη Μονή. Αυτό το σύστημα, που δεν είναι βεβαίως το κοινοβιακό, στην Παλιανή διατηρεί άσβεστη τη φλόγα της ολοπρόθυμης αφιέρωσης στο Θεό, γιατί οι μοναχές αυτού του Μοναστηριού συνταιριάζουν την αφιέρωσή τους με τη λαϊκή ευσέβεια. Είναι γυναίκες που ξεκίνησαν, οι περισσότερες από μικρή ηλικία, και ήρθαν στο Μοναστήρι γαλουχημένες με την ευλάβεια του παραδοσιακού κρητικού σπιτιού. Δεν ήρθαν στο Μοναστήρι για να εξασφαλίσουν τα προς στο ζην, γιατί δεν είναι καθόλου εύρωστο οικονομικά. Δεν ήρθαν στο Μοναστήρι απογοητευμένες από κάποια ατυχία της κοσμικής ζωής, γιατί η μοναχική αφιέρωση προϋποθέτει αντοχή στις θλίψεις και το Σταυρό των πολύπλευρων αγώνων. Δεν ήρθαν στο Μοναστήρι ένεκα κάποιας θολής αναζήτησης οδηγούμενες από κάποια εσωτερική σύγχυση, που κρύφτηκε έντεχνα μέσα στη γαλήνη του Μοναχικού Σχήματος, γιατί η μοναχική προσέλευση προϋποθέτει δυνατές ψυχές. Ήρθαν, προσέπεσαν και αφιερώθηκαν στη Χάρη της Παναγίας και όχι σε ανθρώπινα πρόσωπα με απροσποίητο Ζήλο, που χαρακτηρίζεται στο χώρο της Παλιανής από τα αναλλοίωτα συστατικά της λαϊκής ευσέβειας, μη χαριζόμενη στις ακρότητες, στους εκτροχιασμούς και στις ιδεοληψίες, αλλά αναπαυόμενη στη μεσότητα -τη βασιλική οδό-, το μέτρο, την βιωματική αναβίβαση της ανθρώπινης ύπαρξης προς τη θέωση.
Τα ανωτέρω δεν είναι μια εκλεπτυσμένη περιγραφή· είναι ένα αληθινό γεγονός. Δεν έχει παρά να δει κανείς το πώς και με ποιο τρόπο αναφέρονται οι Παλιανιώτισσες στο πρόσωπο της Παναγίας. Να παρατηρήσει μέσα από τα χαρακωμένα από τα χρόνια πρόσωπά τους, τους καθαρούς οφθαλμούς, που αποκαλύπτουν τη βαθιά σχέση του εσωτερικού τους κόσμου με το μυστήριο της Παναγίας. Να κοιτάξει τα ροζιασμένα χέρια από τις μετάνοιες και την εργασία. Τα τριμμένα ράσα και μαφόρια (μανδήλια), που δεν σε οδηγούν στο εξόφθαλμο θαυμασμό, αλλά στην ταπείνωση. Να γευθεί τη σοφία των απλών λόγων, που δεν κρύβουν τα τρομερά υπόβαθρα των υπονοουμένων της εποχής μας. Να ακούσει τις προσλαλιές τους σε κληρικούς και λαϊκούς, π.χ. απευθυνόμενες σε ιερομονάχους θα πουν «η οσιότητά σας πώς είναι;». Βυζαντινές μνήμες και προσφωνήσεις, που προφέρονται με ένα τέτοιο ανεπιτήδευτο τρόπο αναγκάζοντας μας να διερωτηθούμε: πώς κατορθώνεται αυτή η εν Χριστώ απλότητα ή πόσο αληθινό είναι το εκκλησιαστικό βίωμα ημών των νεοτέρων;
Η απλότητα των μοναχών της Παλιανής είναι για τον προσκυνητή μια απρόσμενη συνάντηση με τη λαϊκή ευσέβεια της Κρητικής ενδοχώρας, μίμηση της απλότητας της Παναγίας, μακριά από κάθε ύποπτη αρετή ή άλλη αντικειμενοποιημένη θρησκευτική έκφραση. Είναι τελικά η παράδοση της Μονής, η ιερολογία του μυστηρίου της απλότητας της Παρθένου, ο «χρυσοπλοκώτατος πύργος» της άδολης μοναχικής πολιτείας, που περιβάλλεται το Ιερό Μανδήλιον υφασμένο από τα αργαλιά των αιώνων, που καταγράφουν τη θυσία και τον ηρωισμό της εγκαρτέρησης της συνάντησης με Αυτήν, που κατοικεί αδιασάλευτα στην Παλιανή.
Τα κιονόκρανα, τα λείψανα των παλαιών βυζαντινών οικισμών, οι εναπομείνασες βυζαντινές εικόνες και όλα τα άλλα στοιχεία του καθαγιασμένου παρελθόντος της Μονής, τελικά έχουν μικρή αξία, είναι αποστεωμένα σημεία χωρίς τη ζωοποίησή τους από την ιδιαίτερη μοναχική ζωή της Παλιανής, που τα νοηματοδοτεί και δι’ αυτών μας παραπέμπει αμέσως στην Έφορο και Προστάτιδα της, την Αγία Θεοτόκο.
Όλο αυτό το μυστήριο, που εμείς οι άνθρωποι του κόσμου ελάχιστα προσεγγίζουμε, κορυφώνεται ανεπανάληπτα στις Ιερές Ακολουθίες της Παλιανής. Δεκαπέντε ημέρες οι Μοναχές ψάλλουν κάθε βράδυ την Παράκληση της Παναγίας μπροστά στο Άγιο Εικόνισμά της μαζί με τους λεγόμενους «δεκαπεντιστές», που παραμένουν στους ξενώνες της Μονής για να ολοκληρώσουν το τάμα, την υπόσχεση, να ανταποδώσουν ευχαριστίες για το θαύμα ή τη μεσολάβησή Της στα διάφορα προβλήματα. Μας θυμίζουν τις ιεραποδημίες του παλαιού Ισραήλ, την Έξοδο από τη φλόγα της καμίνου στη δρόσο του Πνεύματος, στη Γη της Επαγγελίας. Η Επαγγελία είναι ζωντανή στις περιγραφές των προσκυνητών της Παλιανής.
Το βράδυ στο Μοναστήρι πέφτει γλυκά και σκεπάζει με το ιλαρό φως του Αυγουστιάτικου φεγγαριού κατ’ ένα μυστικό τρόπο το Ναό, τα κελία, τους ξενώνες, τις αυλές και τα πρόσωπα των ανθρώπων. Είναι σαν να το έχει πέμψει αυτό το νυχτερινό λατρευτικό φως η ίδια η Παναγία. Διαπερνά την ύπαρξη κάθε ψυχής, που με βαθιά πίστη ζητά τη μεσολάβησή Της. Το θρόισμα των γύρω ελαιώνων αναμειγνύεται με τα θυμιάματα και τις ευωδίες των πλεγμένων ένα προς ένα των ανθών των γιασεμιών, που εναποτίθενται στο τέμπλο της Μονής.
Η γέννηση, η διαιώνιση αυτής της μοναστικής ατμόσφαιρας διαγράφει μια φωτεινή γραμμή ελπίδας για τον ορίζοντα του αύριο. Δηλώνει το ταξίδι των ψυχών, που ακολουθούν την τροχιά της Παναγίας μέχρι εκεί που έχουν τη δύναμη να δουν· πιο μακριά, μέχρι εκεί που μπορούν να ακούσουν τα αυτιά· πιο μακριά, μέχρι εκεί που μυρίζει ακόμα το άρωμα της παρουσίας Της· πιο μακριά, μέχρι εκεί και όσο μπορούν να αισθανθούν τους χτύπους απ’ τα ιερά βήματά Της κάτω από το δέντρο της Αγίας Μυρτιάς. Τα πρόσκαιρα όνειρα των ανθρώπων, το μελαγχολικό μοίρασμα των θησαυρών της γης αφαιρούνται, ξεχνιούνται από τη γοητεία της νύχτας της παραμονής της Κοίμησης, όταν βρέχει το φως της Παναγίας σαν αφαίρεση του σκοταδιού της όρασής μας.
Έχοντες απαρνηθεί τη γλώσσα του κόσμου, την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, γεννημένοι στην περιοχή, που βρίσκεται το Μοναστήρι, πλέουμε μέσα στο βυθό της θάλασσας των παιδικών αναμνήσεων και ακούομε μέσα στην ανάσα των ανέμων, την Παυσολύπη Θεοτόκο, που σχημάτισε τις ανταύγειες του Ηλίου του Υιού της στις ψυχές μας, στη ζωή μας, στους γύρω μας μέχρι και στους τοίχους των σπιτιών μας, που ευλαβικά κρέμεται το ιερό εικόνισμά Της.
Απ’ την Αιγυπτία των λογισμών με τις χρυσές σαΐτες της προσευχής, ξεκινούμε ξανά για ένα νέο προσκύνημα στο Άγιο Μοναστήρι της Παλιανής για την καινούρια Ανάσταση των ψυχών μας σε ένα κόσμο, που χάθηκε η σοφία των γερόντων καθώς οι τελευταίοι σταυρωμένοι αναζητούν συνεχιστές, δίπλα σ’ αυτούς που έχουν ανάγκη το σφούγγιγμα των δακρύων τους απ’ το μανδύλι της Παναγίας, το κράτημα σαν παιδιά απ’ το πορφυρό ένδυμά Της, την άρση κάθε πίκρας και αψυχίας.
Κοντά στην Παναγία κι ας είμαι η σκόνη των χορδών Της, η σκιά του μαφορίου Της, το τελευταίο άκρο που ακουμπά η Αγία Της Ζώνη, η λύτρωση της ποθητής Της δίψας για τον κόσμο, η αόρατη μοναξιά στην ορατή παρουσία Της, ο ελάχιστος της αγάπης Της και μόνον, «Άξιον Εστι».
Εμείς που δροσιστήκαμε στα μάρμαρα της Εκκλησιάς της Παλιανής απ’ τη Χάρη της Παναγίας με ευγνωμοσύνη στεκόμαστε κάτω απ’ τον ουρανό Της και μυστικά ανεβαίνουμε χτυπώντας τα σήμαντρα της Μονής για να διαλαλήσουμε παντού γι’ αυτό το φως, το φως που τόσο τρυφερά γλυστρά απ’ το στερέωμα στο ιερό Της Μοναστήρι.




Βιβλιογραφία

1. Βικιπαίδεια Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια
2. Κρητικά Χρονικά, τόμος ΙΓ΄, σελ. 243 εξ.
3. Τσιρπανλής Ζαχαρίας. Κατάστιχο Εκκλησιών και Μοναστηριών του Κοινού (1248-1548) Φιλοσοφική σχολή Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 1985. αρ 105Χb σ. 144
4. Ν.Ψιλάκης Μοναστήρια και Ερημητήριο της Κρήτης, Τόμος Α. Ηράκλειο 1992-93
5. Το Ηράκλειο και ο Νομός του, Έκδοση Νομαρχίας Ηρακλείου, 1971
6. ΚΡΗΤΗ, Το αφιέρωμα, Εκδόσεις Αρσινόη, 1985
7. Αννα Κωφού, ΚΡΗΤΗ Έκδοση Εκδοτικής Αθηνών. 1990
8. Giuseppe Gerola Βενετικά Μνημεια Της Κρητης (Εκκλησιες) Μετάφραση Στεργιος Γ. Σπανακης, Κρήτη 1983 Εκδοτικη φροντίδα. Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.
9. Στεργιος Σπανάκης , Το Ηράκλειο Στό Πέρασμα Των Αιώνων, , Εκδοση Δήμου Ηρακλείου, 1996
10. Στέφανος Ι. Γρατσέας, Δήμος Παλιανής Ηράκλειο 2002
11. Φωτογραφικό υλικό "menos dpgr"