ΒΕΝΕΡΑΤΟ.....ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Όταν ξαναγύρισα
Είδα πως τα μαλλιά μου δεν είχαν ασπρίσει
και χάρηκα

Τις δυσκολίες των βουνών τις ξεπεράσαμε
Τώρα μας περιμένουν
Οι δυσκολίες των πεδιάδων.

ΜΠΕΡΤΟΛ ΜΠΡΕΧΤ "ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΗΣΗ"

Νεκτάριος Πατριαρχης Ιεροσολύμων 1660 - 1669 Ο Νεκτάριος διετέλεσε Πατριάρχης Ιεροσολύμων από το 1660 ως το 1669.
Γεννήθηκε στο Βενεράτο Τεμένους Κρήτης το 1602 και πέθανε το 1676 στα Ιεροσόλυμα. Το κοσμικό του όνομα ήταν Νικόλαος Πελοπίδας. Σπούδασε στη Σιναίτικη σχολή της Αγίας Αικατερίνης στο Χάνδακα . Σε ηλικία 35 ετών μαθήτευσε στη Αθήνα κοντά στον νεο-αριστοτελικό φιλόσοφο Θεόφιλο Κορυδαλλέα *. Εγκαταλείποντας την πατρίδα του πήγε στη Μονή Σινά όπου και εκάρη μοναχός Το 1660 , επιστρέφοντας από την Κωνσταντινούπολη στη Μονή Σινά, μετά το θάνατο του Ιωάσαφ χειροτονείται αρχιεπίσκοπος της Μονής και μετά από λίγο στις 25/01/1661 εξελέγη Πατριάρχης Ιεροσολύμων έχοντας βοηθό του τον μετέπειτα πατριάρχη Δοσίθεο. (1)
Το 1663 πετυχαίνει στην Κωνσταντινούπολη την έκδοση δύο διαταγμάτων 1) Περί μη ενοχλήσεως των χριστιανών υπό των μουσουλμάνων και 2) την ανεύρεση χρημάτων για τις ανάγκες του Παναγίου Τάφου.
Φιλομαθής και φιλόμουσος καθώς ήταν μερίμνησε για την ίδρυση ασχολών στην Κωνσταντινούπολη, στην Άρτα και στη Χίο, επισκεύασε τον ιερό ναό

της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα και φρόντισε για την ανοικοδόμηση μοναστηριακών οίκων - ξενώνων για τους επισκέπτες.
Ο Νεκτάριος θεωρείται από τους επιφανέστερους θεολόγους και ιεροκήρυκες του 17ου αιώνα και πρόδρομος της μετέπειτα πνευματικής αναγέννησης. Ήταν γνώστης της ελληνικής , αραβικής, τούρκικης και λατινικής γλώσσας.
Ο Εμμανουήλ Γ. Παντελάκης σε εκτενές άρθρο του " Το Σινά και η Κρήτη" που δημοσιεύθηκε στην "Επετηρίδα Εταιρείας Κρητικών Σπουδών" τόμος Α΄, Αθήνα 1938 σελ. 173 γράφει " Τρόφιμος δε της αυτής Σχολής εγένετο και ο εκ Βενεράτου του Χάνδακος Νικόλαος Πελοπίδας (1602-1680) , ο μετονομασθείς είτα ως κληρικός Νεκτάριος , Νεκτάριος ο σοφώτατος δια την σοφία αυτού επονομαζόμενος "
Το 1668 ζήτησε να απαλλαγεί των καθηκόντων του και το 1669 εξελέγη διάδοχός του ο Δοσίθεος ο Β΄. Ο ίδιος παρέμεινε μεχρι το θάνατο του 14 Ιουλίου 1676 στα Ιεροσόλυμα στη μονή του Αρχαγγέλου μελετώντας και συγγράφωντας, συμμετείχε μάλιστα και στη Σύνοδο των Ιεροσολύμων το 1672. (1)
Σημαντικότερα έργα του είναι:

-"Η Επιτομή της Ιεροκοσμικής Ιστορίας "
-«Περί της ανακηρύξεως των αγίων εν τη Ορθοδόξω Εκκλησία»,

Αποσπάσματα από το έργο του Πατριάρχη Νεκταρίου
"ΑΓΙΟΤΗΣ ΜΑΡΤΥΡΟΥΜΕΝΗ "
Ο π. Γεώργιος Μεταλληνός στο βιβλίο του "Αγιότητα - Ένα λησμονημένο όραμα " (3) γράφει ότι:
Κατά τόν Νεκτάριο, Πατριάρχη Iεροσολύμων, «Τρία θεωρούνται μαρτυρούντα την εν ανθρώποις αγιότητα, Πρώτον ορθοδοξία άμωμος, αρετών κατόρθωσις απασών, εν αίς έπεται η περί την πίστιν μέχρις αίματος προς την αμαρτίαν αντικατάστασις και, τέλος, η παρά Θεού επίδειξις σημείων υπερφυών και θαυμάτων. Το πρώτόν εστι και εις σωτηρίαν αναγκαιότατον. Το δεύτερον εις αγιωσύνης χαρακτήρα. Αλλά και το τρίτον αναγκαιότατον καυτόν εις απόδειξιν» (4). Το κείμενο αυτό, γραμμένο μετά από δεδομένη δυτική πρόκληση και διεπόμενο από τη σαφή βούληση να διασταλεί η ορθόδοξη πράξη από τη δυτική παραχάραξη, είναι σημαντικότατο για τη θεολογική πληρότητα και σαφήνειά του. Διαφοροποιεί αφ ενός την αληθή από την υποτιθεμένη αγιότητα και αφ ετέρου εντοπίζει την πιστοποίηση της αγιότητος στη θεία και όχι στην ανθρώπινη πλευρά. (3). Συμπερασματικά , θα παρατηρήσουμε ότι η αισθητή αλλοίωση των εκκλησιαστικών κριτηρίων στους τελευταίους αιώνες, λόγω των συνεχών και ισχυρών έξωθεν επιρροών, δικαιώνει τη στάση τού Ιεροσολύμων Νεκταρίου στο θέμα της αναγνωρίσεως της αγιότητας. Η θεολογική δε τοποθέτησή του βρίσκει και την απόλυτη κατάφαση τού μεγάλου Ευγενίου Βουλγάρεως.

Απαραίτητη προϋπόθεση για την παραδοχή της αγιότητας θεωρούν και οι δύο τα θαύματα, «την των σημείων επίδειξιν», εξηγούν δε τον λόγο:«Καίτοι τοίς πάλαι, ειλικρινέστερον κατά Θεόν πολιτευομένοις, ου πάνυ τούτο αντεξητάζετο, αλλά τοίς καθ ημάς χρόνοις της πονηρίας, ήδη και τα θαύματα παραπλαττούσης και τας αρετάς τη υποκρίσει μάλλον κιβδηλευούσης, και λίαν θηρεύομέν τε και απαιτούμεν και εις κρίσιν καλούμεν» (4 ) Με βάση δε αυτή την προϋπόθεση —κυρίως— τόσο ο Πατριάρχης Νεκτάριος, όσο και ο Βούλγαρης, απορρίπτουν τα δυτικά λείψανα, αρνούμενοι συνάμα την ύπαρξη αληθινής αγιότητας στη Δύση μετά το σχίσμα. Αυτό, όμως, τι άλλο σημαίνει παρά άρνηση της δυνατότητας υπάρξεως αγιότητας εκεί, όπου χάνονται τα ορθά κριτήριά της, ο αγιοπνευματικός φωτισμός και η θέωση;(3)

"Ει και εάλω η Κωνσταντινούπολις και εδουλώθει, το έθνος ουδαμώς εξερριζώθει "
Ο Νεκτάριος πατριάρχης Ιεροσολύμων γράφει, γύρω στα 1660, τα εξής αποκαλυπτικά για την «πρότυπη αρμονική συμβίωση» Ελλήνων και Τούρκων και κυρίως για την παροιμιώδη «ανεκτικότητα» των «Οθωμανών» προς τους χριστιανούς υπηκόους τους:

«Και μην, τοιαύτη της Ανατολίδος νυν η κατάστασις. Ου γαρ εστι πόλις και τόπος, όπη των ορθοδόξων ημών ου προχέονται υπέρ της ευσεβείας τα αίματα. […] Πώς οίεσθε [εσείς οι Λατίνοι] τους υπέρ Χριστού κακοχουμένους και δια την ομολογίαν καθ’ εκάστην ταλαιπωρουμένους, πεινώντάς τε και δειψώντας και γυμνητεύοντας, […] διωκομένους τε και βλασφημουμένους. Και ει τι προσκτώνται [οι ορθόδοξοι] ιδρώτι του προσώπου, ουκ εις τρυφήν ουμενούν, ουκ εις δόξαν, ουκ εις θέλημα σαρκός, αλλ’ εις το τελείν βασιλικούς φόρους, υπέρ δύναμιν όντας. […] Ίδε, τοιγαρούν, οποία νυν η Ελλάς και η ορθόδοξος Ανατολίς. […] Τεταπεινωμένη μεν κατά τον κόσμον, δεδοξασμένη δε κατά τον Θεόν. […] Εις έκπληξιν και θάμβος των ειδότων υμων [των καθολικών] και αυτών των απίστων [δηλαδή των Τούρκων]. Η εκκλησία […] δόξα χριστιανών αναδείκνυται, άμα και καύχημα. Ει και εάλω η Κωνσταντινούπολις >;και εδουSPAN>SPAN>λώθει, το έθνος ουδαμώς εξερριζώθει.» (2) Ποτάμι χύνονταν τα αίματα των ορθοδόξων Ελλήνων από την «ανεκτική οθωμανική διοίκηση», μας λέει ο Νεκτάριος Ιεροσολύμων. Και βρίσκονται οι Έλληνες μέσα στην Οθωμανική αυτοκρατορία στην πιο άθλια και αξιοθρήνητη κατάσταση, ακριβώς διότι δεν δέχονται να αρνηθούν την πίστη τους. Και είναι τόσο

φριχτή και ανυπόφορη η ζωή τους, ώστε ακόμη και αν βγάλουν κάποια χρήματα με τον ιδρώτα του προσώπου τους, δεν μπορούν να τα χαρούν ούτε στο ελάχιστο, αφού τους τα παίρνει όλα ο σουλτάνος μέσα από την βαρύτατη φορολογία. Και είναι το πιο σπουδαίο απ’ όλα είναι πως ο πατριάρχης αναφέρει ξεκάθαρα πως η Κωνσταντινούπολη αλώθηκε και υποδουλώθηκε σε έναν «άπιστο» και χριστιανομάχο κατακτητή! Γι’ αυτό άλλωστε και οι Έλληνες υφίστανται όλα αυτά τα δεινά, διότι είναι δούλοι των «άπιστων» Τούρκων και όχι συνεταίροι τους. Σκλαβιά είναι η κυριαρχία των «Οθωμανών», όχι «πρότυπη συνύπαρξη»! Σκλαβιά που κάνει τα αίματα των χριστιανών να τρέχουν σαν ποτάμι, και τους ίδιους να ζουν μια πικρή και «μαύρη» ζωή, αφού η βαρύτατη φορολογία των Οθωμανών δεν τους άφηνε ούτε στιγμή να νιώσουν την πιο μικρή χαρά και απόλαυση. Και όμως το ελληνικό έθνος, παρά τα όσα υποφέρει και πάσχει, καθόλου δεν ξεριζώθηκε, μας λέει με πολύ συγκίνηση ο πατριάρχης. Και γιατί αυτό; Γιατί το στηρίζει η εκκλησία, η δόξα και το καύχημα των χριστιανών. Είναι πολύ εντυπωσιακό να ακούμε έναν πατριάρχη να μιλάει το 1660 για Ελληνικό έθνος, 100 ολόκληρα χρόνια πριν τον διαφωτισμό και τα ορλωφικά. (10)

Τον ίδιο αιώνα, περίπου 50 χρόνια πιο πριν, ο μαρτυρικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλος Λούκαρης απαντώντας στην κατηγορία των «Λατίνων» σχετικά με την έλλειψη «σοφίας» στους Έλληνες, έγραψε τα παρακάτω για το πρόβλημα του μαρασμού της παιδείας στο ελληνικό γένος:
«Πως η ανατολική εκκλησία και όλον το γένος των Ελλήνων είναι κακάκαταστρεμμένον, τούτο δεν το αρνούμεθα. […] Όσον πως δεν έχομεν σοφίαν και μαθήματα, αλήθεια είναι. […] Αν [όμως] είχε βασιλεύσει ο Τούρκος εις την Φραγγίαν δέκα χρόνους, χριστιανούς εκεί δεν [θα] εύρισκες(!). Και εις την Ελλάδα τώρα διακόσιους χρόνους ευρίσκεται. Και κακοπαθούσιν οι άνθρωποι και βασανίζονται δια να στέκουν εις την πίστιν τους, και λάμπει η πίστις του Χριστού. […] Και σεις μου λέγετε πως δεν έχομεν σοφίαν;» (10 ) Κι αν δεν έχουμε σοφία παράξενο δεν είναι, λέει στους Ευρωπαίους ο οικουμενικός πατριάρχης. Αν είχατε εσείς τους Τούρκους μόνον για δέκα χρόνια, δεν θα είχε μείνει στην Δύση ούτε ένας χριστιανός. Εμείς οι Έλληνες τους έχουμε εδώ διακόσια χρόνια. Και όμως, η πίστη μας λάμπει κάθε μέρα σαν τον ήλιο, μ’ όλη την φρίκη της τουρκικής κτηνωδίας που υφιστάμεθα. Και μετά έρχεστε εσείς, μετά από όλα αυτά που υποφέρουμε, να μας πείτε ότι δεν έχουμε σοφία; Πώς θα μπορούσαμε να είχαμε σοφία, λέει ο πατριάρχης, μέσα σε τέτοια βαρβαρότητα που ζούμε;

ΟΙ ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΚΑΙ Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ
Oι κάτοικοι της Nίκαιας το1338 βλέποντας καθηµερινά να ανέρχονται σε χιλιάδες τα θύµατα του εξισλαµισµού ζητούν τη συµβουλή και τη βοήθεια του Πατριαρχείου. O Πατριάρχης Iωάννης 14 ος , µπροστά στον κίνδυνο του αφανισµού της χριστιανοσύνης συµβουλεύει το ποίµνιό του να ακολουθήσει το δρόµο της αποκρυφίας, όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος σωτηρίας. (5) "Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ' εαυτούς και εν των λεληθότι διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόµενοι και ποιούντες και αυτοί σωτηρίας επιτεύξονται, µόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του Θεού εντολάς".( 5, 6 )
Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν, αλλά δεν εξασφάλιζε απόλυτα το µέλλον των κρυπτοχριστιανών, που από γενεά σε γενεά εξανεµίζονταν το µεγάλο τους µυστικό. Γι' αυτό, αργότερα, το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης και Αλεξάνδρειας απάντησε στους Kρήτες µε τα λόγια του Xριστού:
"Όστις αν απαρνήσηταί µε έµπροσθεν των ανθρώπων, καγώ αρνήσοµαι αυτόν έµπροσθεν του πατρός µου του εν ουρανοίς". ( 7 )
Όµως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη αδυναµία αναγκάζεται να συµβιβαστεί, για να µπορέσει να σώσει αρκετούς από αυτούς. O Πατριάρχης Iεροσολύµων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροµοκρατεί τις ψυχές των πιστών µε τα λόγια του Xριστού, αλλά τους επιτρέπει: "Kατ' επιφάνειαν µόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώµοσιν".( 8 )Για την στάση του αυτή κατηγορήθηκε άδικα ότι εξυπηρετούσε τους σκοπούς της Μεγάλης Πύλης.
Έτσι ο κρυπτοχριστιανισµός, µε την άδεια της επίσηµης εκκλησίας, δηµιούργησε µια χριστιανική εκκλησία "υπό την γην" θαµµένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοµενικά, διατηρώντας εσωτερικά την πίστη και προσπαθώντας µε τρόπους µυστικούς να τελούν τους τύπους της αληθινής τους λατρείας, έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους, σε σκοτεινά κελάρια, πίσω από ένα κιλίµι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι. O τρόπος αντίστασής τους ξεδιπλώνει µια ακόµη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε και καταβάλλει η φυλή µας στη µακραίωνη πορεία της. ( 9 )
* Ο Θεόφιλος Κορυδαλλεύς υπήρξε επιφανής λόγιος (1595 -1645) και ο πρώτος ο οποίος εισήγαγε στην Ελλάδα την συστηματική διδασκαλία της φιλοσοφίας , πλησίον του μαθήτευσαν επιφανείς Μητροπολίτες και διδάσκαλοι, όπως ο Διονύσιος Μητροπολίτης Ναυπλίου, ο Μελέτιος Συρίγος, ο Νεκτάριος Πατριάρχης Ιεροσολύμων, ο Ιωάννης Καρυοφύλλης, ο Γερμανός ο Λοκρός, ο Θεοφάνης Ξενάκιος Μητροπολίτης Φιλαδελφίας και άλλοι.Το 1625 ο Πατριάρχης Κύριλλος Α’ Λούκαρις εγκατέστησε το Κορυδαλλέα, Σχολάρχη της Πατριαρχικής Ακαδημίας στην Κων/πολη. Υποστήριξε Λουθηρο-Καλβινιστικές αιρετικές θεωρίες, ο κλήρος και ο λαός αντέδρασαν και κινήθηκαν εναντίον του, αλλά αυτός διέφυγε. Έγινε και πάλι δεκτός στην Εκκλησία, αφού πρώτα ομολόγησε μετάνοια. Στις 14 Νοεμβρίου 1640 χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτης, “αλλά μετ’ ου πολύ εγένετο έκπτωτος υπό της μεγάλης εκκλησίας της αρχιερωσύνης, διότι απεδείχθη επαμφοτερίζων τοις δόγμασιν”.

ΙΕΡΟΝ ΣΚΕΥΟΦΥΛΑΚΙΟΝ ΠΑΝΑΓΙΟΥ ΤΑΦΟΥ
Ιδιαίτερον ενδιαφέρον δια την ευπρέπειαν και την τάξιν του ιερού σκευοφυλακίου επέδειξε το 1664 ο Πατριάρχης Νεκτάριος. Έτσι, επειδή είχε υποπέσει εις την αντίληψίν του οτι τα άγια λείψανα διεσκορπίζοντο από τους πατέρας της αδελφότητος διά ευλογίαν, εφρόντισε να τοποθετηθουν εις κρυστάλλινας θήκας όσα ονομαστά και μεμαρτυρημένα ευρίσκονται εκεί άγια λείψανα, δήσας αυτά έξωθεν δι’ αργυρού καταδέσμου και θήσας επιγραφήν εν εκάστω τίνος εστί λείψανον. Εις την συνέχειαν ο Νεκτάριος εταξινόμησε τα πολύτιμα ιερά κειμήλια και τα ετοποθέτησε εις δύο σκευοθήκας. Εις το μέσον της μιας εξ αυτών ετοποθέτησε ανδρομήκη αργυρόχρυσον σταυρόν, ο οποίος εφιλοτεχνήθη εις το Ιάσιον, ενα μέρος του τιμίου ξύλου, το οποίον ήτο λυτόν, έδησε και αυτό ο Νεκτάριος μετά χρυσίου και λίθων πολυτίμων και ταύτα λοιπόν και άλλα ιερά σκεύη έβαλεν έσω του Σταυρού τούτου και προσέταξεν εν τη των αγίων δώρων είσόδο, ίνα οι ιερείς βαστάζωσι τα άγια λείψανα εν ταις χερσίν αυτών, εις δε εξ αυτών κρατή τον Τίμιον Σταυρόν και προπορεύηται αυτών.

ΠΗΓΕΣ

1.Στέφανου Ι. Γρατσέα Δήμος Παλιανής Ηράκλειο 2002
2.Νεκταρίου Ιεροσολύμων, πρός τας προσκομισθείσας θέσεις παρά των εν
Ιεροσολύμοις φρατόρων διά Πέτρου του αυτων μαΐστορος περί της αρχής
του Πάπα αντίρρησις, εν Ιασίω 1682, σ. 201 ε. Πρβλ. Παπαδόπουλου Χ.,
«Περί της ανακηρύξεως των αγίων εν τη Ορθοδόξω Εκκλησία»,
Εκκλησία 12 (1934) 331-335.
3.π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνού Αγιότητα — Ένα λησμονημένο όραμα, Αθήνα 2001, σελ. 45-57. 4.Πατριάρχου Iεροσολύμων Nεκταρίου του Kρητός (1602-1676), «Eπιτομή της Iεροκοσμικής Iστορίας», Bενετία 1677 (Φωτοανατύπωσις, aθήναι 1980), σελ. 386
5.Milkosich F., και Müller J., Acta et Diplomata graeca medii aevi, Vindobonnae (1860), τοµ.1ος, σελ. 184.
6.Kαινή Διαθήκη, Mατθαίος 10, στιχ. 32 και Λουκάς 12, στιχ 8,9.
7.ΠαπαδόπουλοςAνθ., O Πόντος διά των αιώνων, στο: A.Π., τοµ. 1ος, Aθήνα (1928), σελ. 343. 8.Φωτιάδης K., Oι Eξισλαµισµοί της Mικράς Aσίας..., σελ. 204-205.30 Skendi St., Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans, σελ. 232.
9.Aνδριώτης N., Kρυπτοχριστιανικά κείµενα, Θεσσαλονίκη (1974), σελ. 9-10.
10.Κ.Β. Σκουτέρη, Κείμενα του Νέου Ελληνισμού, Εκκλησιαστικαί Εκδόσεις Εθνικής Εκατονπεντηκοταετηρίδος 3, εν Αθήναις 1971, σσ. 79-80.
* * * * * Γεράσιμος Λετίτζης ο από Μονεμβασίας Μητροπολίτης Κρήτης (1725 - 1755 )
Ο Γεράσιμος Β΄ ο Λετίτζης ή Γέροντας γεννήθηκε στο Βενεράτο Τεμένους το 1675

περίπου.Βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη όταν το Πατριαρχείο απασχολούσε η διευθέτηση του ζητήματος της εκκλησίας της Κρήτης. 'Ολοι απέβλεψαν σ' αυτόν. Ο Γεράσιμος ήταν ήδη διορισμένος μητροπολίτης στην επισκοπή Μονεμβασίας. Το 1722 δέχτηκε την μετάθεση στην μητρόπολη Κρήτης, κατέβηκε στα Χανιά και απο εκεί μετέβηκε στο Μεγάλο Κάστρο , αλλά λόγω έριδων έφυγε για την Κωνσταντινούπολη όπου παρέμεινε για τρία χρόνια. Το 1725 επιστρέφει στο Μεγάλο Κάστρο προσκομίζοντας αυτοκρατορικό φιρμάνι* με το οποίο του επιτρεπόταν να αναγείρει μητροπολιτικό ναό στην πόλη και κατόρθωσε να πάρει και την έγγριση του πασά πληρώνοντας μεγάλο χρηματικό ποσό (πεσκές) 1,3
Εικόνα της μικρής εκκλησίας του Αγίου Μηνά, στο Προσκυνητάριο με τους Προφήτες (1750)

Ο Γερασιμος Λετίτζης και η ανέγερση του Μητροπολιτικού ναού του Αγίου Μηνά

Μετά το 1700 ο μητροπολίτης Κρήτης τιτλοφορείται " Κρήτης και πάσης Ευρώπης ". Είναι ο επίσημος τίτλος που φέρει και σήμερα. Στην επισκοπική του περιφέρεια είχε την αρχαία επισκοπή Γορτύνης, καθώς και την μακρινή επαρχία Σφακίων, που λόγω της μεγάλης αποστάσεως, έμενε ουσιαστικά αποίμαντη. Εκτός από τα διοικητικά προβλήματα, που αντιμετώπιζε ο μητροπολίτης Κρήτης κατά τους σκοτεινούς χρόνους της τουρκοκρατίας, μείζον πρόβλημα ήταν και η έλλειψη μητροπολιτικού ναού. Μετά την άλωση του Χάνδακα οι Τούρκοι αναγνώρισαν και παραχώρησαν στους Χριστιανούς μια μόνο εκκλησία, τον Άγιο Ματθαίο, που ήταν μετόχι της μεγάλης Μονής του Σινά. Οι σχέσεις των Σιναϊτών με τον Μητροπολίτη δεν ήταν καλές. Οι Σιναϊτες ήταν αυτοί που παρεμπόδιζαν τη ανέγερση μητροπολιτικού ναού, για να έχουν έτσι την αποκλειστική νομή των προσφορών και των δωρεών των χριστιανών. Οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν την οικοδομή ναού και ο μητροπολίτης αναγκαζόταν να περιπλανάται και να εγκαταβιώνει συχνά σε πλησιόχωρα μοναστήρια.Η προσπάθεια των μητροπολιτών

Νεόφυτου Πατελλάρου και Αθανάσιου Καλλιπολίτη ( 1688-1697) δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα. Τα επόμενα χρόνια η Εκκλησία της Κρήτης πέρασε μια βαριά εσωτερική κρίση εξαιτίας του επισκόπου Ρεθύμνης Δανιήλ, ο οποίος φιλοδόξησε να αποσπάσει την Εκκλησία της Κρήτης από το Οικουμενικό Θρόνο και να την καταστήσει αυτοκέφαλη (1722-1725). Οι σχέσεις με το Πατριαρχείο αποκαταστάθηκαν και η Κρήτη παρέμεινε στη διοικητική δικαιοδοσία του Οικομενικού Πατριαρχείου, το 1725μ.Χ. με την εκλογή Μητροπολίτη Κρήτης του Γεράσιμου Λετίτζη (1725-1755). Ήταν Κρητικός και καταγόταν από το χωριό Βενεράτο Τεμένους. Ο Γεράσιμος γνώριζε καλά την κατάσταση στην Κρήτη. Έθεσε όμως όρο στο Οικουμενικό Πατριαρχείο να του χορηγηθεί σουλτανική άδεια για την ανέγερση μητροπολιτικού ναού του Χάνδακα. Πράγματι η άδεια χορηγήθηκε το 1725. Σύμφωνα με το έγγραφο αυτό, ο Γεράσιμος διέθετε ιδιόκτητη βακουφική κατοικία στον Χάνδακα, στον περίβολο της οποίας υπήρχε παλαιά εγκαταλελειμμένη εκκλησία, την οποία θα ανοικοδομούσε ως οίκο προσευχής. Έτσι με το έγγραφο αυτό κατόρθωσε να υπερνικήσει τα πολλά τοπικά προβλήματα και να χαρίσει στη χριστιανική κοινότητα της τουρκοκρατούμενης πόλης το θρησκευτικό της κέντρο.
Τα εγκαίνια της ιστορικής αυτής εκκλησίας έγιναν με μεγαλοπρέπεια στις 10 Νοεμβρίου 1735, ημέρα Δευτέρα και αναγνωρίστηκε επίσημα με ιερονομική πράξη ως μητροπολιτικός στις 19 Ιουνίου 1742
Είναι αμφίβολο, αν χωρίς αυτήν την ευλογημένη παρουσία του Γεράσιμου Λετίτζη, θα αποκτούσε ποτέ το Ηράκλειο μητροπολιτικό ναό κατά τους χαλεπούς εκείνους καιρούς.
Ο μητροπολίτης κέρδισε τη γενική εκτίμηση και θεωρήθηκε δικαίως ως ο μέγας προστάτης και ευεργέτης των Χριστιανών του Χάνδακα. Ο ναός αυτός που καθιερώθηκε στην Υπαπαντή της Θεοτόκου (βόρειο κλίτος) και στον άγιο Μηνά (νότιο κλίτος) .
Η σημερινή μορφή του μνημείου ελάχιστα διαφέρει από εκείνη της τουρκοκρατίας. Το τέμπλο του ναού, ιδιαίτερα εκείνο του κλίτους της Υπαπαντής, αποτελεί εξαίρετο δείγμα εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής (είναι επίχρυσο και χωρίζεται με κιονίσκους ανάμεσα στα πλαίσια των εικόνων). Πολλά από τα κειμήλια του ναού βρίσκονται σήμερα στη συλλογή της Αγίας Αικατερίνης, τα περισσότερα όμως έχουν

καταστραφεί. Πολλές από τις εικόνες του ναού που σώζονται μέχρι σήμερα αποτελούν έργαΚρητών αγιογράφων του 18ου αιώνα με μεγάλη καλλιτεχνική αξία.Από το κλίτος του Ναού της Παντάνασσας ενδεικτικά αναφέρομε την εικόνα της Γέννησης του Χριστού (του Γεωργίου Κυδωνιαίου), την εικόνα της Παναγίας της Γαλακτοτροφούσας (του Γεωργίου Καστροφύλακα,), την Υπαπαντή (του Γεωργίου Καστροφυλάκου,), τον Άγιο Μηνά (ανώνυμη εικόνα) και άλλες εξίσου αξιόλογες. Από το κλίτος του Αγίου Μηνά ενδεικτικά αναφέρομε την εικόνα του Αγίου Τίτου με 12 παραστάσεις από το μαρτύριο των αγίων δέκα μαρτύρων της Κρήτης, τον Άγιο Μηνά με δώδεκα παραστάσεις με θέματα από το μαρτύριο και τα θαύματα του Αγίου, την Πλάση του Αδάμ και άλλες. Από τα πολυτιμότερα έργα του ναού είναι οι 6 εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού: Η Βάτος, η θεία Λειτουργία, Μη μου Άπτου, η Προσκύνησις των Μάγων, ο Μυστικός Δείπνος, και η Α' Οικουμενική Σύνοδος, που σήμερα βρίσκονται στη συλλογή της Αγίας Αικατερίνης.Ο μικρός ναός του Αγίου Μηνά συνδέεται με μια από τις πλέον φρικιαστικές στιγμές της ιστορίας του τόπου. Τον Ιούνιο του 1821 οι Τούρκοι έσφαξαν το μητροπολίτη, Γεράσιμο Παρδάλη, επισκόπους, ηγούμενους, κληρικούς και απλούς πολίτες που βρέθηκαν μέσα στο ναό και στον περίβολό του.Αξίζει εδώ να αναφερθεί και το θαύμα του 1826 που συνδέεται άμεσα με τον Άγιο

Μηνά και την εκκλησία του. Εκείνο το Πάσχα και ενώ εκκλησιάζονταν οι χριστιανοί μέσα στο ναό, οι Τούρκοι αποφάσισαν να τους επιτεθούν και να τους σφάξουν. Τη στιγμή όμως που ήταν έτοιμοι για την αποτρόπαια αυτή πράξη τους, εμφανίστηκε μπροστά τους ένας αξιωματικός καβαλάρης με γυμνό σπαθί που τους απέτρεψε και τους κατεδίωξε από το ναό. Αυτοί πάλι νομίζοντας ότι πρόκειται για το πρωτοπαλίκαρό τους Αγιάν Αγά έφυγαν φοβισμένοι. Οι χριστιανοί πίστεψαν ότι πρόκειται για θαύμα και ότι ο καβαλάρης ήταν ο ίδιος ο Άγιος Μηνάς που προστάτεψε τους κατοίκους και την πόλη τους.Ο ναός καταστράφηκε από το μεγάλο σεισμό του 1856 και μετά από ένα χρόνο αρχίζει και πάλι να επισκευάζεται. Στα χρόνια αυτά, δηλαδή στα μέσα του 19ου αιώνα, τοποθετείται καμπάνα για πρώτη φορά στη Μητρόπολη.Από το 1735 έως το τέλος του 19ου αιώνα υπήρξε το κέντρο των Ορθοδόξων Χριστιανών της τουρκοκρατούμενης πόλης. 2,3,4,5
εικ 1 Άγιος Μηνάς εικ 2 Το τέμπλο της Υπαπαντής στον μικρό Άγιο Μηνά εικ.3 Η Υπαπαντή έργο Γ. Καστροφύλακα 1740,εικ 4 Μήτηρ Θεούέργο Γ. Καστροφύλακα 1740. εικ.5 Αργυρόδετο Ευαγγέλιο του 1740 από τον μικρό Άγιο Μηνά
Μαρτυρίες
Ο κώδικας 17 του Ιστορικού Μουσείου Ηρακλείου περιέχει το ποίημα του ιερέα Παύλου Κλάδου από τις Αρχάνες. Αποτελείται από 910 στίχους. Είναι δημοσιευμένο στο βιβλίο "Άγιος Μηνάς" του καθηγητή Θ. Δετοράκη. Μας δίνει μαρτυρίες για τη γενικότερη ιστορία της Κρήτης και ειδικότερα για τη δράση και το έργο του Γεράσιμου Λετίτζη.
Οι στίχοι είναι χαρακτηριστικοί:
Να φαίνεται αρχιερεύς, την Κρήτη να ορίζη
και να μην έχη εκκλησιά δια να ψαλμουδίζη,
μα να γυρίζη τα χωριά, να πα να λειτουργάται
και μέρα νύχτα όφκαιρα και να παραπονάται.
Νά βλέπη το κουράδι του άλλοι για να το τρώσι
και να μην έχη ο πτωχός αυτός λιγάκι βρώση.
Αυτός μόνο να λέγεται Κρήτης μητροπολίτης
κι όλα τα εισοδήματα να παίρνη ο Σιναϊτης....4 και συνεχίζει παρακάτω:
....Ας έχη δόξα ο Θεός που του 'δωκε τη χάρη
του Κρήτης κυρ Γεράσιμου τέτοιον καλόν να κάμη.
Ήκαμεν πράγμα εγνοιανόν κι ας έχη τας ευχάς μας,
κάθε του επιχείρημα λέμεν από καρδιά μας.
Λοιπόν κι εγώ να 'χα μπορώ διά να τον παινέσω
τον γέροντα μου τον καλόν, απού να τον κερδέσω.
Βεσελεήλ να τον ειπώ νέον άξιον τεχνίτην,
έγκριτον, εγκριτότερον, Κρήτης μητροπολίτην
Γεράσιμε, γεραίρει σε Χριστού η Εκκλησία,
Άγιος Μηνάς που άνοιξες και η Υπεραγία
Στον ίδιο κώδικα υπάρχει και το ακόλουθο εγκωμιαστικό επίγραμμα για τον Γεράσιμο σε ιαμβικούς στίχους:
Κρήτης όρπιξ ών, ης και μητροπολίτης
γεράσιμος δόμου, τε τούδε δομήτορ,
προήγε τούτον Βενεράτων α κώμα,
λετίτζη επίκλην, γεφάμα σαώζει
Σε μετάφραση του Μενέλαου Παρλαμά:
Όντας γέννημα της Κρήτης και μητροπολίτης αυτής
ο ανοικοδομήσας το κτίσμα αυτό εδώ Γεράσιμος
από την πόλη του Βενεράτου ανεδείχθη,
διασώζοντας η φήμη του, το ένδοξο όνομα Λετίτζη. 1,2

*φιρμάνι (ferman, firman): σουλτανικό διάταγμα που έφερε την tuhgra, την υπογραφή του σουλτάνου.
**Οι προκάτοχοι του Γεράσιμου Λετίτζη, Γεράσιμος Α' ο από Κισσάμου (1716 - 1719) και Δανιήλ ο από Ριθύμνης (1722 - 1725) , κατέλαβαν αυθαίρετα τον επισκοπικό θρόνο και ο τελευτέος επιχείρησε να καταστήσει αυτοκέφαλη την Εκκλησία της Κρήτης

εικ1 Η Καιόμενη Βάτος (Μιχ. Δαμασκηνού) εικ 2,3 Ομικρός Άγιος Μηνάς

Εικ. Η άδεια για την ανέγερση μητροπολιτικού ναού στο τουρκοκρατούμενο Ηράκλειο δόθηκε ήδη το 1725, με αυτοκρατορικό φιρμάνι, στον μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμο Λετίτζη. Το πολύτιμο αυτό έγγραφο διασώθηκε σε μετάφραση του Γεωργίου Οικονομίδη, που δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα του Ηρακλείου «Ίδη» (φ. 228/ έτος Ε΄/ 18-6-1911).

ΠΗΓΕΣ

1.Στέφανος Ι. Γρατσέας Δήμος Παλιανής Ηράκλειο 2002
2.Θ.ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Μηνάς ο Μεγαλομάρτυς, Έκδοση Ι.Μ.Ναού Αγίου Μηνά Ηρακλείου
3.Γ. Συλαμιανάκης,Ο 'Αγιος Μηνάς .Συμβολαί εις την Ιστορία,Ηράκλειον Κρήτης 1939
4.www.clab.edc.uoc.gr/seminar/minas/mitropoli-kritis.htm
5.www.heraklion.gr/city/st-minas-and-pantanassa/pantanassa.html

* * * * *
Νεόφυτος Οικονόμος 1787 -1833

Γενικός Γραμματέας Καγκελαρίας και έπαρχος της προσωρινής πολιτείας της Κρήτης κατά την επανάσταση του 1821
Γεννήθηκε στο Βενεράτο της επαρχίας Τεμένους το 1787 . Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στο Ηράκλειο. Νέος ακόμη μετέβηκε στην Κωνσταντινούπολη για να ασχοληθεί με το εμπόριο, εκεί προσέφυγε στο Σιναίτικο μετόχι της Μονής Σινά. Βλέποντας ο προιστάμενος του μετοχίου το σπινθηροβόλο πνεύμα του νέου και την ικανότητα του "περί το καλλιγραφείν" τον απέστειλε στη Μονή Σινά όπου διετέλεσε για πολλά χρόνια γραμματέας της και στη συνέχεια εκάρη μοναχός της μονής.Δύο ή τρία χρόνια πριν την επανάσταση του 1821 αποστέλεται ως οικονόμος του Σιναίτικου μετοχίου στα Περβόλια της επαρχίας Κυδωνίας Κρήτης.

Α΄ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1821 - 1825

Με την έναρξη της επανάστασης του 1821 στην Πελοπόνησσο, εγκαταλείπει τα πάντα και με κίνδυνο της ζωής του μεταβαίνει στο Λουτρό Σφακίων. Στις 29 Μαΐου,ανακηρύσεται η επανάσταση στην Κρήτη στη Θυμιανή Παναγία Σφακίων .Παρόντες ήταν εκτός από τους Σφακιανούς και τον Νεόφυτο Οικονόμου αρκετοί Καπετάνιοι από άλλες επαρχίες όπως, οι Χάληδες από το Θέρισο, Κουρμούληδες από τη Μεσαρά, Πρωίμηδες από τους Λάκκους, ο Ηγούμενος της Χρυσοπηγής Άνθιμος, ο Ηγούμενος της Μονής Πρέβελη Μελχισεδέκ Τσουδερός (εικόνα πάνω δεξιά)με τους αδελφούς του,οι Χιονάκηδες από τον Μυλοπόταμο και παρά πολλοί άλλοι .
Τον Ιούνιο του 1821 ο Νεόφυτος Οικονόμος μαζί με τον Αναγνώστη Παναγιώτου, αποστέλεται από την σχηματισθείσα επαναστατική επιτροπή ( Καγγελαρία Σφακίων) στον Δημήτριο Υψηλάντη (εικόνα δεξιά) στην Πελοπόνησσο για την ενίσχυση της επανάστασης στην Κρήτη και τον διορισμό αρμοστή για την διεύθυνση του αγώνα.
Τον Μάιο του 1822 αναλαμβάνει αρμοστής ο Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλιεφ και ο Νεόφυτος Οικονόμος λαμβάνει τη θέση του Γενικού Γραμματέα . Οι προσωπικές φιλοδοξίες όμως του Αφεντούλιεφ και η έλλειψη εμπειρίας του στην διαχείρηση των πολεμικών πραγμάτων ανάγκασαν τον Οικονόμο μαζί με τους υπόλοιπους οπλαρχηγούς στην καθαίρεση και φυλάκιση του.Τον Οκτώβριο του 1822 ο Ν. Οικονόμος αποστέλει επιστολή στον τότε μίνιστρο Εσωτερικών και Πολέμου Ιωάννη Κωλέτη (εικόνα δεξιά) όπου τον ενημερώνει για την κατάσταση στην Κρήτη και για τον διορισμό νέου επιτρόπου.
Την 1η Δεκέμβρη του 1822 μέχρι τον Μάη του1823 ο Νεόφυτος Οικονόμος διορίζεται από την Κεντρική Διοίκηση της Ερμιόνης τοποτηρητης για να διευθύνει προσωρινά την επανάσταση στην Κρήτη μέχρι τον διορισμό νέου αρμοστή.Υπό την αρχηγία του απελευθερώνεται η επαρχία Κισσάμου και οι Τούρκοι περιορίζονται στα φρούρια της Γραμβούσας και της Κισσάμου όπου τίθενται σε αποκλεισμό από ξηρά και θάλασσα. Το ίδιο διάστημα διενεργούνται σφοδρές μάχες στην ανατολική Κρήτη. Το Νοέμβρη του 1822 καταπλέουν στα λιμάνια του Χάνδακα και του Ρεθύμνου 15 πολεμικά αιγυπτιακά πλοία με 1500 άνδρες και πολεμοφόδια προς ενίσχυση του Χασάν Πασά. Σφοδρές μάχες ακολούθησαν τόσο στο νομό Λασιθίου όπου κατακρεουργήθηκαν πολλοί άμαχοι με αποκορύφωμα τον μαρτυρικό θάνατο 2000 αμάχων στο σπήλαιο Μιλάτου αλλά και στο Ηράκλειο όπου διεξηχθησαν σφοδρές μάχες στην ευρύτερη περιοχή με σημαντικότερη αυτή στο Γάζι Ηρακλείου όπου 2000 περίπου κρητικοί υπο την αρχηγία του Μιχ. Κουρμούλη από Μεσσαρά και με οπλαρχηγούς τους Β. Σμπώκο από τα Ανώγεια Π. Ζερβουδάκη από Κνωσσό νίκησαν και καταδίωξαν τους Τούρκους αναγκάζοντας τους να κλειστούν στα τείχη του Χάνδακα
Στις 21 Μαίου αναλαμβάνει καθήκοντα Αρμοστή Κρήτης ο Εμμανουήλ Τομπάζης (εικόνα κάτω δεξιά) και ο Νεόφυτος Οικονόμος συνεχίζει να τελεί καθήκοντα Γενικού Γραμματέα, καταλαμβάνονται αμέσως τα φρούρια της Κισσάμου και της Κανδάνου αφού συνθηκολόγησαν οι έγκλειστοι Τούρκοι. Ταυτόχρονα οι Τουρκοαιγύπτιοι ανασυντάσσονται, φέρνουν νέο αρχιστράτηγο το Χουσεϊν γαμπρό του Μεχμέτ Αλί της Αιγύπτου με τρεις χιλιάδες άνδρες και άφθονα πολεμοφόδια. Οι μάχες συνεχίζονται και ηεπανασταση έχει επεκταθεί σ'όλη την Κρήτη. Τον Ιανουάριο του 1824 μετά από τρεις μήνες πολιορκία το σπήλαιο του Μελιδονιού Μυλοποτάμου όπου είχαν καταφύγει 30 επαναστάτες και 370 γυναικόπαιδα, πυρπολείται με τρύπα στην οροφή, πνίγοντάς τους όλους στους καπνούς. Στις δώδεκα Απριλίου 1824 ο Τομπάζης μαζί με τον Οικονόμο αφήνουν την Κρήτη, οι αγωνιστές τους ακολουθούν και φεύγουν για την Πελοπόννησο. Η επανάσταση βάλτωσε και μετατράπηκε σε κλεφτοπόλεμο από τους «Καλησπέρηδες», αντάρτες που χτυπούσαν ξαφνικά και εξαφανίζονταν. Το Μάιο του 1824 η Κρήτη ελέγχεται από τους Τουρκοαιγυπτίους.
Το 1825 ο Ν. Οικονόμος μάχεται στην Πελοπόνησσο υπό τις διαταγές του Δ. Υψηλάντη κατά του Ιμπραήμ. Μαζί με άλλους Κρητικούς (Καλλίνικο Κριτοβουλίδη, Εμμανουήλ Αντωνιάδη, Γεώργιο Καλλέργη, Τζωρτζη Σαουνάτζο, Διονύσιο Πρωτοσυγγελο κ.α.) παίρνει μέρος στην μάχη στους Μύλους του Ναυπλίου (εικόνα δεξιά) πλάι στον Μακρυγιάννη όπου ο Ιμπραήμ Πασάς υπέστη πανωλεθρία και αναγκάστηκε να υποχωρήσει (Ιούνιος 1825).

Β΄ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1825-1830).

Οργάνωσε μαζί με άλλους στο Ναύπλιο την εκστρατεία της Γραμβούσας, τον Αύγουστο του 1825, της οποίας η κατάληψη αναζωπύρωσε την Κρητική Επανάσταση.
Διετέλεσε αντιπρόσωπος της Κρήτης στη Βουλή των Ελλήνων από το 1826 - 1828, καθώς και στην Εθνική Συνέλευση της Τροιζήνας το 1827 και της Προνοίας το 1828.
Το 1828 εκλέγηκε μέλος του "Κρητικού Συμβουλίου " από την επαρχία Μαλεβυζίου και το 1829 μέλος της Επιτροπής των Ανατολικών Επαρχιών της Κρήτης για την επιτήρηση των πολεμικών επιχειρήσεων.
Το 1830 έγινε πρόεδρος της Συνέλευσης των Κρητών στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου.
Απεβίωσε στο Ναύπλιο στις 17 Ιανουαρίου 1833, σε ηλικία 46 ετών ,πάμφτωχος μην έχοντας ούτε τα απαραίτητα για την θεραπεία της ολιγοήμερης ασθένειας του.
Ο Νεόφυτος Οικονόμος κατά την ομολογία όσων τον γνώρισαν διακρινόταν για την οξύνοια του μυαλού του, την διορατικότητα, την αφιλοκέρδεια και την ειλικρίνια του. Υπήρξε ενσάρκωση της φιλελεύθερης και πατριωτικής ιδεολογίας. Οι συμπατριώτες του δηλώνοντας την ευγωμοσύνη τους για τους αγώνες του για την απελευθέρωση της Κρήτης, δίκαια απεκάλεσαν αυτόν " ΠΑΤΕΡΑ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΑΣ ".

ΠΗΓΕΣ

1.Καλλίνικος Κριτοβουλίδης " Απομνημονεύματα του περί Αυτονομίας της Ελλάδος Πολέμου των Κρητών" Εν Αθήναις 1859
2.Σπυρίδων Τρικούπης " Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης" Εκδόσεις Νέα Σύνορα - Λιβάνη 1993
3.Στέφανος Ι. Γρατσέας " Δήμος Παλιανής" 2002
4.Ιωάννη Δ. Μουρέλλου " Ιστορία της Κρήτης" Ηράκλειο 1934

* * * * *
Γεώργιος Μιχ. Παπαδάκης Αγωνιστής 1821 - Πεντηκόνταρχος

Γεννήθηκε στο Βενεράτο και έλαβε όπλο από την αρχή της Επανάστασης του 1821. Υπό τις οδηγίες του Στρατάρχη Π. Ζερβουδάκη έλαβε μέρος σε όλες τις επίσημες μάχες της Κρητικής Επανάστασης. Για την ανδρεία του στις μάχες και την φιλοπατρία του τιμήθηκε με το βαθμό του πεντηκοντάρχου.Το πιστοποιητικό υπογράφουν ο Δ.Καλλέργης, Π. Ζερβουδάκης, Γ. Πεζανός, Β. Χάλης, Ιακ. Κουμής στις 20 Οκτωβρίου 1843.

Τον Ιούλιο του 1822, παίρνει μέρος στη μάχη του Κρουσώνα , όπου 350 Τουρκαλβανοί καταφεύγουν και εγκλωβίζονται στην εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους. Από ένα άνοιγμα στην οροφή της εκκλησίας, ρίχτηκαν εύφλεκτες ύλες που ανάγκασαν πολλούς να εγκαταλείψουν την εκκλησία και να τους θερίσουν τα πυρά των επαναστατών. Οι υπόλοιποι κάηκαν ή πέθαναν από ασφυξία.
΄Ελαβε μέρος στις μαχες στην Γέργερη και στον Αγιο Μύρωνα το 1822, και στις Αμουργέλες στις 20 Αυγούστου του 1823 στην οποία οι Κρήτες κέρδισαν. Σκοτώθηκαν 600 Τούρκοι και 150 Κρήτες.
Το 1825 συμμετείχε στην κατάληψη του φρουρίου της Γραμβούσας όπου και διέμεινε 13 μήνες για την περιφρούρηση της ,άμισθος.
Το 1828 με τη αναζωπύρωση της επανάστασης στην Κρήτη ο Γ. Παπαδάκης πολεμά στο Φραγκοκάστελλο δίπλα στον βορειοηπειρώτη Χατζή Μιχάλη Νταλιάνη .
600 Ελληνες αντιμετώπισαν 8000 Τούρκους για μια βδομάδα. Ο Χατζή Μιχάλης Νταλιάνης σκοτώθηκε, όπως και 338 από τους υπερασπιστές του κάστρου. Οι υπόλοιποι συνθηκολόγησαν και έφυγαν.
Πήρε μέρος σε διάφορες μάχες στην Πελοπόνησσο στο Ναβαρίνο ,στους Μύλους και στη Στερεά Ελλάδα στα Σάλωνα και στα Βέρβενα κατά του Ιμβραήμ.
Υπογράφει τα πρακτικά της Εθνικής Β΄ Συνέλευσης των Ελλήνων στο Άστρος στις 30 Μαρτίου 1823, ως εκπρόσωπος της Κρήτης.
Έλαβε μέρος στην "Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843" με τον Μακρυγιάννη και τονΔημήτριο Καλλέργη για την οποία έλαβε "Αριστείο 3ης Σεπτεμβρίου".

ΠΗΓΕΣ

1. Στέφανος Ι. Γρατσέας "Δήμος Παλιανής" 2002
2.Ανδρέου Μάμουκα, Τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος [...], εν Αθήναις 1840

* * * * *
Αντωνιος Ι. Ξενάκης ή Καπετάν Τζαγκαραντώνης
Οπλαρχηγός Μαλεβιζίου 1843 – 1937

Γεννήθηκε στο Βενεράτο το 1843 γιός του Ιωάννη Ξενάκη ο οποίος επαγγελλόταν τζαγκάρης, εξ ου και το προσωνύμιο Τζαγκαραντώνης .

Μετά το 16ο έτος της ηλικίας του , έλαβε όπλο και ακολούθησε τους συνεπαρχιώτες του αγωνιστές της εποχής εκείνης. Σε ηλικία 23 ετών μαζί με τους οπλαρχηγούς Αϊνικολιώτη, Ζουδιανό , Καλημεράκη κ.α, έλαβε μέρος στον πρώτο επαναστατικό πυρήνα στο Βροντήσι, υπό την γενική αρχηγία του Μιχάλη Κόρακα.
(Εικ 1 Ο Αντώνιος Ξενάκης ή Καπεταν Τζαγκαραντώνης)

Επανάσταση 1866 – 1869 (ΕΝΩΣΙΣ ή ΘΑΝΑΤΟΣ)

Στην μεγάλη Κρητική επανάσταση του 1866 – 69 έλαβε μέρος σε όλες τις επίσημες μάχες, επιδεικνύοντας απαρράμιλη τόλμη και θάρρος.
Τον Αύγουστο του 1866 στην πολύνεκρη μάχη του «Μύλου», στις Δαφνές Ηρακλείου ο Τζαγκαραντώνης με τρεις συμπολεμιστές του κατάφερε να πάρει την σωρό του νεκρού Καπετάν Βολιτάκη , η οποία είχε πέσει στα χέρια των Τούρκων ,γλιτώνοντας έτσι τον νεκρό από σίγουρη βεβήλωση του από τους εχθρούς και στη συνέχεια κήδεψε αυτόν με τιμές. Συμετείχε στην επαναστατική επιδρομή του Μ. Κόρακα ( εικ. δεξιά) κατά την οποία παραδώθηκαν στις φλόγες 70 τούρκικα χωριά.
Τον Οκτώβριο του 1866 όταν ο Ομέρ Πασάς με 35.000 τούρκικο στρατό και 2.500 ρέμπελους αντεπιτέθηκε στους χριστιανούς ο Τζαγκαραντώνης έσπευσε να λάβει μέρος σε μάχες και εκτός των ορίων του Ηρακλείου. Το Νοέμβριο του 1866 σπεύδει σε βοήθεια της Μονής Αρκαδίου που κινδύνευε, βλέποντας και ζώντας από κοντά το ολοκαύτωμα της ενώ υπήρξε ο τελευταίος θανόντας αυτόπτης μάρτυρας και πολεμιστής. Σε όλη τη μετέπειτα πολεμική περίοδο βρίσκεται σε επαφή με τους επαναστατικούς παράγοντες του νησιού, ενώ το σπίτι του στο Βενεράτο ήταν καταφύγιο για κάθε διωκώμενο από την Τούρκικη διοίκηση, πατριώτη.
Το 1878 ώριμος πλέον αρχηγός και έμπειρος πολεμιστής, αποτέλεσε σύμβουλος του Γενικού Αρχηγού Κόρακα, συμμετέχοντας σε όλα τα πολεμικά συμβούλια και επιχειρήσεις μαζί με τους άλλους καπετάνιους της εποχής εκείνης Ρωμάνο, Αδαμάκη, Κατεχάκη, Αγγελιδάκη, Γερωνυμάκη, Αϊνικολιώτη,Καλημεράκη κ.α

Καταδίωξη και εξορία 1889 - 1892

Το 1889 εκλέχθηκε δήμαρχος του τέως δήμου Δαφνών, αρνείται την συνεργασία με την Τούρκικη Κυβέρνηση και για το λόγο αυτό καταδιώκεται μανιωδώς επι 7 μήνες από τον Τούρκο Αβδούλ Κερίμ Πασσά, ζητώντας την παράδοση αυτού ζωντανού ή νεκρού, επικηρύσοντας τον ,με μεγάλο χρηματικό ποσό ,με ειδικό φιρμάνι του Σουλτάνου. Για το λόγο αυτό αποδρά μαζί με τα πρωτοπαλλήκαρα του , τον Σταματογιάννη, Σπυρίδων, Ορφανάκη και Κανέλλη, στην Μήλο και απ' εκεί στην Αθήνα, όπου έτυχε εξαιρετικών τιμών από τον Βασιλιά Γεώργιο τον Α΄. Κατά το χρόνο εξορίας του δεν δέχτηκε να πάρει το ειδικό επίδομα που του παραχωρήθηκε και ζούσε εμπορευόμενος κρασί που έστελνε κρυφά η οικογένεια του από την Κρήτη.Τρία χρόνια αργότερα με την εφαρμογή του "Οργανικού νόμου" χορηγήθηκε αμνηστία στους επαναστάτες και παραχωρήθηκαν προνόμια και ελευθερίες στους υπόδουλους Χριστιανούς. Έτσι ο Τζαγκαραντώνης επιστρέφει στην πατρίδα του.
Τα έτη 1893 - 1896 με τη σύμβαση της Χαλέπας ένα από τα πράγματα που πέτυχαν ήταν η δέσμευση του Σουλτάνου ότι η Κρήτη θα αστυνομευόταν μόνο από Κρητικούς. Αποφασίσθηκε μάλιστα η δημιουργία σώματος Χωροφυλακής μόνο από κατοίκους της Κρήτης, στο οποίο οι Χριστιανοί θα μπορούσαν να γίνουν και αξιωματικοί.Ο Τζαγκαραντώνης υπηρετεί το διάστημα αυτό με τον Βαθμό του "Φρουράρχου".

Η τελευταία επανάσταση 1897

Στα τέλη της δεκαετίας του 1890 η κατάσταση στο νησί είναι πάλι τεταμένη. Βιαιότητες κάθε είδους, επιθέσεις, εμπρησμοί, δολοφονίες είναι συχνά φαινόμενα τόσο στην ύπαιθρο όσο και στις πόλεις. Ένοπλα σώματα δρουν στην ενδοχώρα και επιτείνουν το κλίμα ανασφάλειας και αναρχίας που επικρατεί πλέον στο νησί. Επαναστατικό κίνημα που ξεσπά το 1895 οδηγεί σε διεύρυνση των προνομίων για τους χριστιανούς κατοίκους, η εφαρμογή τους όμως από τις οθωμανικές αρχές καθυστερεί και οι αναταραχές συνεχίζονται.Το Φεβρουάριο του 1897 ελληνικός στρατός με επικεφαλής το συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο αποβιβάζεται στο νησί, με στόχο να επιβάλλει την ένωση. Οι ευρωπαϊκές χώρες στέλνουν τους στόλους τους στην περιοχή και προτείνουν την παραχώρηση αυτονομίας στην Κρήτη, λύση στην οποία συμφωνεί τελικά και η Γενική Επαναστατική Συνέλευση. Η επανάσταση παίρνει πλέον μεγάλες διαστάσεις και γίνονται μάχες σε διάφορα σημεία του νησιού και ιδιαίτερα γύρω από τις μεγάλες πόλεις.Ο Τζαγκαραντώνης υπήρξε όχι μόνο ο ενθουσιωδέστερος αρχηγός, ο εμψυχωτής των χριστιανών αλλά και ο εγγυητής της επιτυχίας της επανάστασης. Τον Ιανουάριο του 1897, 5000 περίπου Τούρκοι στρατιώτες αποχωρούν από την περιοχή της Μεσσαράς για το Μεγάλο Κάστρο, ο Τζαγκαραντώνης με τους πολεμιστές του, τους επιτίθεται στη θέση" Χάνι "στο Βενεράτο (ανάμεσα στην Αυγενική και Κεράσια). Έγινε σφοδρή μάχη φονεύθηκαν αρκετοί Τούρκοι Νιζάμηδες (Τούρκοι οπλίτες εντεταγμένοι για την είσπραξη των φόρων) και Χριστιανοί, τελικά οι Τούρκοι νικήθηκαν και τράπηκαν σε άτακτη φυγή, εγκαταλείπωντας πολεμοφόδια και ζώα κατά μήκος του Γιόφυρου ποταμού.

Ο Γεώργιος Βαρούχας ή Σταματογιώργης από το Βενεράτο διετέλεσε σημαιοφόρος του Τζαγκαραντώνη, έδρασε με πρωτοφανή ανδρεία και αυταπάρνηση σε 'ολες τις μάχες.Την Μ. Παρασκευή του του 1897 στη θέση Αθάνατοι έγινε μάχη στην οποία ο Τζαγκαραντώνης δεχόταν επίθεση από τις Γούρνες από τον τούρκικο στρατό και από τους Αθανάτους από Τούρκους άτακτους, στη μάχη αυτή σκοτώθηκε νεαρός αγωνιστής από το Πέρι, ο Σταματογιώργης αψηφώντας τα πυρά του εχθρού 'ορμησε και παρέλαβε την σωρό του νεκρού νέου για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων.

"Πουλιά μην κελαϊδήσετε κι ο ήλιος ανατέλλει κι ακούσετε να σας επώ για το Κανλί Καστέλ Ακούσατε να σας επώ καλά να φρουκασθείτε τα πάθη των Καστελιανών και να τους λυπηθείτε Ακούσατε να σας επώ ένα κακό χαμπέρι οι Τούρκοι ανεμαζώνονται για το Κανλί Καστέλι... "