Θρύλοι – Παραδόσεις

Θρύλοι - Παραδόσεις για την περιοχή της Παλιανής

Εντυπωσιακός είναι ο αριθμός των θρύλλων και των παραδόσε­ων που αναφέρονται σε παλαιούς ασκητές, ερημίτες και ερημητήρια. Και αποκαλύπτουν οι παραδόσεις αυτές ότι στην ευρύτερη περιοχή γύρω από τη Μονή Παλιανής είχε αναπτυχθεί, σε εποχές για τις οποίες δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες, ο μοναχισμός και ο αναχωρητισμός.

Η παράδοση αναφέρει ότι ένας γέροντας ασκητής διάλεξε ως τόπο διαμονής του την περιοχή του σημερινού μοναστηριού

«Ήρθε καιρός που το όνειρο τον Γέροντα έγινε αλήθεια. Έχτισε το καλύβι τον με τοίχο και το σκέπασε με κεραμίδια... Ύστερα έχτισε μια μικρή εκκλησία... Έφτιαξε κι ένα ξύλινο σήμαντρο που χτυπούσε πρωί και βράδυ... Κι όλοι μιλούσαν για το μονα­στήρι που έχτισε ένας ασκητής, σεβαστός άγιος άνθρωπος. Και πήγαιναν πολλοί για να δουν το μοναστήρι και να πάρουν την ευλογία τον Γέροντα, κι άλλοι για να μείνουν στο μοναστήρι κο­ντά του. Έτσι μαζεύτηκαν κι άλλοι καλόγεροι μακρυμάλληδες σκυφτοί και καλογεροπαίδια, όχι πολλοί, μια δεκαριά, που υποτάχτηκαν στην προσκύνηση των αγίων Αποστόλων και στο θέ­λημα του Γέροντα τους...».

Η Αγία Μυρτιά της Παλιανής

Κυρίαρχο ρόλο στη λατρευτική παράδοση της Μονής Παλιανής διαδραματίζει η γνωστή "μυρτιά της Παλιανής", ένα αιωνόβιο δένδρο που βρίσκεται δίπλα ακριβώς στο ναό και στο Ν.Δ. τμήμα του περιβόλου. Η εικόνα της Παναγίας βρίσκεται πάντα στο ειδικό εικονοστάσι, στον κορμό του δέντρου και το καντήλι της μυρτιάς ανάβει συνέχεια! Η " Αγία Μυρτιά", όπως αποκαλείται από τις μοναχές, γιορτάζει ξεχωριστά από το ναό καθιερώθηκε δηλαδή ειδική γιορτή για την Παναγία τη Μυρτιδιώτισσα, στις 24 Σεπτεμβρίου. Είναι χαρακτηριστικό το ότι η ευλογία των άρτων γίνεται κάθε χρόνο κάτω από το ιερό αυτό δέντρο, και ως τράπεζα χρησιμοποιείται ένα αρχαίο κιονόκρανο! (Προέρχεται από την πρωτοχριστιανική βασιλική ).
Τα πιο χαμηλά κλαδιά του έχουν εντελώς απογυμνωθεί από τα φύλλα τους. Τα κόβουν οι προσκυνητές της Παλιανής άλλοι κατασκευάζουν φυλακτά, άλλοι τα κρεμούν στα εικονοστάσιά τους. Η λατρεία της " Αγίας Μυρτιάς" αποτελεί επιβίωση πανάρχαιων λατρευτικών συνηθειών και πιο συγκεκριμένα της λατρείας των ιερών δένδρων:
Ο γνωστός αρχαιολόγος Στυλιανός Αλεξίου,σημειώνει:
«Έκπληκτικήν έπιβίωσιν λατρείας ίερού δένδρου, είς τήν σημερινήν Kρήτην αποτελεί ή 'Αγία Μυρτιά τής μονής Παλιανής , Ηρακλείου. Προς την λατρείαν τού δένδρου τούτου συνδυάζεται λατρεία τής Θεοτόκου, τής όποίας είκών, όρατή μόνον είς παίδας, πιστεύεται ότι περικλείεται είς τόν κορμόν. ' Ιαματικαί ίδιότητες άποδίδονται είς τά φύλλα τού δένδρου, τα όποία χρησιμοποιούνται διά θεραπευτικόν "κάπνισμα", "άφεψήματα" καί "φυλακτά"».

ΤΟΝ ΘΡΥΛΟ ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΥΡΤΙΑΣ ΔΙΗΓΕΙΤΑΙ ΤΟ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΔΕΚΑΤΕΤΡΑΣΤΙΧΟ
1) ΤΗΣ ΜΥΡΤΙΑΣ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΙΟΥ ΔΕΝΔΡΟΥ ΠΑΛΙΑΝΗΣ
 ΣΤΙΧΟΥΡΓΕΙΤΑΙ ΕΝ ΣΥΝΤΟΜΙΑ ΔΙΑ ΤΟΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΗ

2) ΠΡΙΝ ΚΤΙΣΘΗ ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΟΛΗ ΤΟΥΤΗ Η ΠΛΑΓΙΑ
 ΚΑΘΩΣ ΛΕΓΟΥΝ ΗΤΟ ΔΑΣΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΔΩΣΑΝ ΦΩΤΙΑ

3) ΟΤΑΝ ΕΦΘΑΣΕΝ Η ΦΛΟΓΑ ΣΕ ΜΙΑ ΒΑΤΟ ΓΗΡΑΙΑ
ΜΗ! ΜΗ! ΑΔΙΑΚΟΠΑ ΕΒΟΑ ΜΙΑ ΦΩΝΗ ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΑ

4) ΤΗΝ ΦΩΤΙΑ ΜΕ ΦΟΒΟ ΣΒΗΝΟΥΝ ΠΕΡΙΕΡΓΩΣ ΕΡΕΥΝΟΥΝ
 ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ ΔΙΑΚΡΙΝΟΥΝ ΣΚΥΒΟΥΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΚΥΝΟΥN

5) ΕΚΑΜΑΝ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΑΡΙ ΕΠΙ ΤΟΠΟΥ ΟΙ ΧΩΡΙΚΟΙ
ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΠΟΥΧΕ ΧΑΡΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΑΝ ΕΚΕΙ

6) ΜΕΣΑ ΣΕ ΜΥΡΤΙΑΣ ΚΛΩΝΑΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΘΕΝΟΥ Η ΜΟΡΦΗ
ΔΙΕΚΡΙΝΕΤΟ ΑΝΑΡΙΑ ΕΤΣΙ ΕΙΧΕ ΖΩΓΡΑΦΙΣΘΗ

7) ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΘΥΜΙΑΖΑΝ ΣΥΧΝΑ ΠΥΚΝΑ
ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΓΙΑ ΝΑ ΤΑ ΚΑΛΟΦΩΤΑ

8) ΘΑΥΜΑ ΕΚΑΜΕ ΜΙΑ ΜΕΡΑ ΣΤ΄ ΑΝΑΜΑΡΤΗΤΑ ΠΑΙΔΙΑ
 ΚΑΙ ΑΛΗΘΙΝΑ ΓΕΝΗΚΑΝ ΤΑ ΖΩΓΡΑΦΙΣΤΑ ΚΛΑΔΙΑ

9) ΜΑΤΣΟ ΤΟΤΕ ΤΑ ΦΥΤΕΨΑΝ ΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ ΜΕ ΧΑΡΑ
ΤΑ ΚΛΩΝΑΡΙΑ ΠΕΡΙΠΛΕΞΑΝ ΚΑΙ ΦΟΥΝΤΩΝΟΥΝ ΘΑΛΕΡΑ

10) ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΛΙΓΟ ΠΙΟ ΠΕΡΑ ΕΚΤΙΣΑΝ ΟΙ ΧΩΡΙΚΟΙ
ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΜΕΤΑΦΕΡΑΝ ΑΛΛΑ ΕΦΕΥΓΕ ΑΠ΄ ΕΚΕΙ

11) ΤΡΕΙΣ ΦΟΡΕΣ ΤΗΝ ΕΚΛΕΙΔΩΣΑΝ ΛΕΝΕ ΜΕΣ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
ΤΗΝ ΕΠΑΥΡΙΟ ΒΡΙΣΚΟΤΑΝ ΣΤΑ ΚΛΩΝΑΡΙΑ ΤΗΣ ΜΥΡΤΙΑΣ

12) ΕΔΩΣΕ ΝΑ ΕΝΝΟΗΣΟΥΝ ΠΩΣ ΔΕΝ ΕΠΡΕΠΕ ΞΑΝΑ
ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΝΑ ΧΩΡΙΣΟΥΝ ΑΠ ΤΑ ΔΙΚΑ ΤΗΣ ΤΑ ΚΛΑΔΙΑ

13) ΕΤΣΙ ΒΡΙΣΚΕΤ' ΕΔΩ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΥΚΛΩΝΟ ΚΟΡΜΟ
ΠΟΥ ΞΕΦΥΤΡΩΣΕ ΑΠ΄ ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΚΙ' ΕΙΝΑΙ ΔΕΝΔΡΟ ΙΕΡΟ

14) ΘΕΙΑ ΧΑΡΙ ΕΧΕΙ ΛΑΒΕΙ ΚΑΙ ΓΙ' ΑΥΤΟ ΚΑΘΕ ΠΙΣΤΟΣ
 ΠΑΙΡΝΕΙ ΦΥΛΛΑ Η΄ ΚΛΩΝΑΡΙ ΓΙΑ ΝΑ ΤΑΧΗ ΦΥΛΑΚΤΟ


Έν ιερά Μονή Παληανής τη 24-9-1940

ΑΦΙΕΡΩΜΑ η εν Μοναχαίς ελαχίστη Θεοτίμη.


Παναγία η Οκτώρισσα

Ναός που βρίσκεται 200μ. δυτικά της μονής Παλιανής.  Εκεί που είναι χτισμένη η Οκτώρισσα ήταν τα ερείπια παλαιού ναού. Οι Χριστιανοί ήθελαν να ξανακτίσουν την εκκλησία, αλλά οι Τούρκοι δεν έδιναν άδεια.
Οι Χριστιανοί τότε κουβάλησαν πέτρες και την έχτισαν σε οκτώ ώρες, μέσα σε μια νύχτα. Και το πρωί η εκκλησία ήταν έτοιμη. «Άλλοι υποστηρίζουν ότι οι Τούρκοι έδωσαν την άδειαν εις τους Χριστιανούς νά κτίσουν τήν έκκλησίαν, αλλά νά τήν τελει­ώσουν μέσα σέ οκτώ ώρες...
"Αλλοι πάλι βεβαιώνουν, ότι οι Τούρκοι έδωσαν μεν τήν άδειαν, άλλα νά κτισθη εντός 24 ωρών καί οι Χριστιανοί κινούμενοι από τόν ζήλον της πίστεως τήν έκτισαν μόνον εντός 8 ωρών, γι' αυτό πήρε τό όνομα Οκτώρισσα...».


΄Αγιοι Απόστολοι

 Πριν από την επανάσταση του 1821 υπήρχε μια εικόνα της Παναγίας στο τέμπλο του παρεκκλησίου  των Αγίων Αποστόλων. Όταν πυρπολήθηκε η εκκλησία η εικόνα έφυγε από τη θέση της, βρέθηκε στον αέρα κι άρχισε να απομακρύνεται από το χώρο της καταστροφής. Την είδαν οι Τούρκοι, άρχισαν να τη σημαδεύουν με τις πιστόλες και να πυροβολούν. Δεν κατάφεραν να την πετύχουν.

Η εικόνα της Παναγίας και τα ιερά σκεύη
 Η εικόνα του Ευαγγελισμού έμεινε τρεις χρόνους θαμμένη στη γη, μαζί με τα ιε­ρά σκεύη για να μην την βρουν οι Τούρκοι. Οι Τούρκοι κάψανε το μοναστήρι, μα η εικόνα γλύτωσε. Όταν έσκαψαν και τη βρήκαν έλαμψε ο κόσμος από το φως. Τα χρώματα της δεν είχαν πάθει τί­ποτα.
Την ίδια εικόνα πυροβόλησαν οι Τούρκοι σε μιαν άλλη επανά­σταση και φαίνονται ακόμη οι σφαίρες πού 'ναι σφηνωμένες στο ξύλο της εικόνας.

 Ο Αγιος  Νικόλαος  (ναός δίπλα στον ποταμό Απόλλωνα 300μ. δυτικά της μονής Παλιανής πάνω στο λόφο)
 «Μόνον ο θόλος του ιερού υπήρχε στον Αγ. Νικόλαο. Όλα τα άλλα είχαν χαλάσει. Κι ένας χτίστης από το Βενεράτο "ετάχτηκε" εκεί να αποκτήσει παιδί, και να τη χτίσει με τα χέρια του. Έτσι ξαναχτίστηκε η εκκλησία».
 Το κυπαρίσσι στο Σταυρωμένο

Στο Βυζαντινό Ναό του Τιμίου Σταυρού, στο Σταυρωμένο όπως τον αποκαλούν οι ντόπιοι, που βρίσκεται δυτικά του χωριού, κοντά στον οικισμό Βλαχιανά, υπάρχει ένα κυπαρίσσι, φυτρωμένο στη στέγη, πάνω από το βόρειο τοίχο του Ναού, αλλά δυστυχώς ξερό σήμερα. Οι εργασίες ανάπλασης του Ναού που έγιναν στα μέσα της δεκαετία του '70, αν και δεν πείραξαν τις ρίζες του, στεγανοποίησαν πλήρως το Ναό με αποτέλεσμα να μην περνάει πλέον υγρασία στο εσωτερικό του και το κυπαρίσσι να ξεραθεί σιγά σιγά από την έλλειψη νερού λίγα χρόνια αργότερα. Και σήμερα μένει μόνο ο ξερός κορμός του στη στέγη, να δηλώνει την παρουσία του.

Κανείς δεν ξέρει πώς φύτρωσε εκεί, αλλά οι κάτοικοι θεωρούν ότι φύτρωσε στη στέγη του Σταυρωμένου πολύ παλιά. Όλοι το θυμούνται όπως ήταν στα μέσα της δεκαετίας του '70. Η παρουσία του συνδέθηκε άμεσα με τη λατρεία του Εσταυρωμένου Χριστού και γι' αυτό το θεωρούσαν ιερό δέντρο με ιαματικές ιδιότητες(έκοβαν τα φύλλα του για να κάνουν φυλαχτά
Και ο Σταυρωμένος είχε το δικό του ιερό δέ­ντρο! Ήταν ένα κυπαρίσσι που, άγνωστο πότε, φύτρωσε στη σκε­πή του ναού. Οι σημερινοί κάτοικοι του χωριού Αυγενική πιστεύ­ουν ότι το δέντρο αυτό είχε φυτρώσει στη σκεπή της εκκλησίας από πολύ παλιά.
Κανείς δεν το θυμάται μικρότερο απ' ό,τι ήταν στα μέσα της 10ετίας του 1970. Το δέντρο αυτό συνδέθηκε με τη λατρεία του Εσταυρωμένου Χριστού και θεωρήθηκε ιαματικό. Έκοβαν τα φύλλα του για φυλακτά και σεβόντουσαν πολύ το δέντρο του Σταυρωμένου. Στα μέσα της 10ετίας του 1970 όμως διαπιστώθηκε ότι ο ναός έπρεπε να επισκευαστεί γιατί από την οροφή του περ­νούσε υγρασία που τον απειλούσε. Κανένας βέβαια δε σκέφτηκε να ξεριζώσει το δέντρο από την οροφή. Οι κάτοικοι βρήκαν τον καλύτερο τρόπο να απαλλάξουν το ναό από την υγρασία. Αποφάσισαν να αφήσουν το δέντρο όπως είναι και να τοποθετή­σουν κεραμίδια στην οροφή.
Με τα κεραμίδια λοιπόν λύθηκε το πρόβλημα της υγρασίας. Η υγρασία όμως ήταν εκείνη που κρατούσε στη ζωή το ιερό δέντρο. Άρχισε να κλονίζεται και σε λίγα χρόνια ξεράθηκε εντελώς, προ­καλώντας τη λύπη των κατοίκων που δεν είχαν προβλέψει ή δεν ήθελαν να πιστέψουν αυτή την εξέλιξη.
Το δέντρο βρίσκεται ακόμη στη θέση του, στην οροφή του ναού, δυστυχώς όμως είναι ξερό!

Το Πετρωμένο λάδι της επαρχίας Μαλεβυζίου
H γιορτή του Προφήτη Ηλία θεωρείται ορόσημο από τους ελαιοκαλλιεργητές. Την ημέρα εκείνη πιστεύουν ότι «λαδώνουν» οι ελιές. Φράσεις όπως
"Το σπερνό τ΄Αι λιά

μπαίνει το λάδι στην ελιά"
και......
"τ΄ Αιλιά το βράδυ
μπαίνει στην ελιά το λάδι"

αποτυπώνουν αυτές τις δοξασίες στον παροιμιακό λόγο των Κρητικών. Κατά το τελευταίο δεκαήμερο του Ιουλίου ο ελαιό­καρπος έχει πια μεγαλώσει και αν τον τρίψει κανείς αντιλαμ­βάνεται ότι μένει στα χέρια του η επικάλυψη του λαδιού.
Η μαγική σκέψη των ανθρώπων αναζήτησε τρόπους υποβοήθησης αυτής της διαδικα­σίας αποδίδοντας το λάδωμα της ελιάς όχι σε κάποια φυσική διαδικασία (στον κύκλο παραγωγής των φυτών) αλλά στη δράση υπερφυσικών δυνάμεων. Η πιο συνήθης πρακτική, γνωστή από την επαρχία Μαλεβιζίου, γινόταν τα ξημερώματα της 20ης Ιουλίου. Οι ελαιοκαλλιεργητές πήγαιναν στα λιόφυτα πριν ανατείλει ο ήλιος και «πέτρωναν» το λάδι.

Η τελετουργική αυτή διαδικασία δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια μαγική πράξη: έπαιρναν πέτρες και τις έβαζαν πάνω στους κορμούς των ελαιόδεντρων. Σε κάθε κορμό τοποθετού­σαν κι από μια πέτρα, συνήθως πάνω στη διχάλα ή σε όποιο άλλο σημείο μπορούσε να σταθεί, όπως ακριβώς έκαναν με όλα τα αντικείμενα τα οποία ήθελαν να σταθε­ροποιήσουν σε κάποιο τόπο. Ωστόσο, κανείς δεν πίστευε ότι η ίδια η πέτρα μπο­ρούσε να κρατήσει το λάδι στον καρπό της ελιάς. Με αυτήν την αναλογική τελετουργία ήξεραν ότι δημιουργούσαν ένα περι­βάλλον προστασίας, ένα μαγικοθρησκευτικό περίβλημα που μπορούσε να βοηθήσει το λάδι να παραμείνει στον καρπό μέχρι την ώρα της συγκομιδής.
Το πέτρωμα, η εντυπωσιακή αυτή λαϊκή τελετουργία, δια­τηρήθηκε στο Μαλεβίζι μέχρι τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο περίπου. Πολλοί ηλικιωμένοι το θυμούνται σήμερα ως παιδικό βίωμα. Τους ξυπνούσαν οι γονείς τους πολλή ώρα πριν ξημε­ρώσει και πήγαιναν στα λιόφυτα για να προλάβουν να πετρώ­σουν όλα τα δέντρα.

Ο Ασκητής του Χαλκιδιού
Στo  Βενεράτο στο  Χαλκιδιό, δίπλα στη παλιά φάμπρικα του Σακαλή  είναι ενσωματωμένο ένα μικρό πέτρινο εικονοστάσι που μοιάζει με ιερό εκκλησίας.

Λένε για αυτό, ότι κάποτε ζούσε στο φαράγγι ένας όσιος ασκητής , διαμέσου μιας μυστικής διόδου στον βράχο ανέβαινε συχνά στο χωριό, όπου τον είχαν δει πολλές φορές.
 Ήταν μικρόσωμος με μακριά γένια και μαλλιά που έφταναν ως την γη, εκεί του άφηναν οι κάτοικοι λίγο φαγητό και λιβάνι σεβόμενοι την ησυχία του Αγίου.
Πέρασε ο καιρός και δεν ξαναείδαν τον όσιο αυτόν. Έτσι εις ανάμνηση του, όταν έχτισαν την γειτονιά αυτή του αφιέρωσαν αυτό το μικρό και χαμηλό εικονοστάσι, από τότε και μέχρι πριν λίγα χρόνια συνήθιζαν να αφήνουν λίγο λιβάνι και να ανάβουν ένα καντηλάκι στη μνήμη του.

Τα Τελώνια , οι Καταχανάδες, τα Αφανταξά και οι Ανεράιδες
Τελώνια,καταχανάδες, αφανταξά, ανεράιδες  είναι μερικά από τα υπερφυσικά δημιουργήματα των τοπικών παραδόσεων, μορφές φανταστικές και τρομακτικές,  πολλές από τις οποίες έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα. Οι παλαιότεροι θυμούνται τις φανταστικές και τρομαχτικές ιστορίες που ξετυλίσονταν τα βράδια στις βεγγέρες  όπου το άγνωστο , το ανεξήγητο , το ομιχλώδες , και το μυστηριώδες , γοήτευε και παράλληλα τρόμαζε!
Τα Τελώνια του Προφήτη Ηλία

Στο ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία , ΒΑ του Βενεράτου, ήταν παλιά τόπος ταφής των αβάπτιστων παιδιών, τα οποία μετουσιώνονταν κατά την παράδοση σε τελώνια. Τόσο μεγάλος μάλιστα ήταν ο αριθμός αυτών ώστε αν κάποιος, ιδιαίτερα παιδί,  τύχαινε να βρεθεί στην περιοχή αυτή μετά την δύση του ήλιου, ήταν αρκετά δύσκολο να ξεφύγει απ' αυτά ή ακόμη μπορούσε να τρελλαθεί απο το φόβο και τις κραυγές τους.Οι ντόπιοι έλεγαν : «Αν περάσει κάποιος τη νύχτα, ή ακόμα χειρότερα τα μεσάνυχτα, από το μέρος όπου τα έχουν θαμμένα ή ριγμένα, τα ακούει να κλαίνε και βλέπει φωτιές»
Η μη βάπτιση ενός ανθρώπου για τη λαϊκή αντίληψη ισοδυναμούσε με κοινωνική και μεταφυσική καταδίκη: δεν αποκτούσε ποτέ το θεϊκό χρίσμα, συνέχιζε να τον βαραίνει το προπατορικό αμάρτημα, δεν μπορούσε να αποκτήσει μορφή μήτε ταυτότητα, ενώ ουδέποτε γινόταν δεκτός από την ανθρώπινη κοινωνία.. σαν να τον καταράστηκε δηλαδή ολόκληρη η ανθρωπότητα!
συνδέονταν άρρητα με ένα συγκεκριμένο χώρο ή- ακόμα χειρότερα- με συγκεκριμένα πρόσωπα που ευθύνονταν για την τύχη τους. Έτσι, αισθάνονταν μίσος και μένος κατά τη μητέρα τους ή τοπικών ιερέων, δηλαδή κατά κάθε ανθρώπου που ευθυνόταν- έστω και εν μέρει- για τη μη βάπτιση τους, για την άδικη κατάρα που τους βάραινε.
«Και εκεί που πετούνε στον αέρα, καταριούνται τον παπά που τα άφησε αβάπτιστα και πετροβολούν τους διαβάτες και τους ενοχλούν, όπως και οι άλλοι δαίμονες» .

«Σκύλα μάνα, δώσε μου το όνομα μου»,
Κατά τις δοξασίες των ανατολικών λαών τα τελώνια είναι δαιμονικά όντα προικισμένα με πολύ μεταμορφωτική δύναμη, όχι πάντα επιβλαβή για τους ανθρώπους, αλλά κυρίως με διάθεση να πειράζουν, να ενοχλούν και να φοβίζουν. Κατά τις δοξασίες εισέρχονται νύκτα στις οικίες και παραλαμβάνουν τους κοιμώμενους (επί τω πλείστον) παιδιά και τους μεταφέρουν σε απόμακρα μέρη για να διασκεδάσουν από την έκπληξη που θα αισθανθούν οι αφυπνιζόμενοι ή ακόμη αντ΄ αυτών κρύβουν αντικείμενα της οικίας για να εκνευρίσουν τους κατόχους αυτών.
Ζουν συνήθως σε φρεάτια, πηγάδια, σπήλαια, γεφύρια, ανεμόμυλους και σε ερείπια. Γενικά έχουν πολλές ομοιότητες με τα αερικά, τα τζίνια, τους βρυκόλακες, τους καλικάντζαρους, τα χαμοδράκια, τους ανασκελάδες κλπ.
Στην εκκλησιαστική γλώσσα αποτελούν πονηρά πνεύματα που συναντούν καθ΄ οδό οι ψυχές όταν αποδημούν: «Τα πνεύματα αυτά ανακρίνουν τις ψυχές και των μεν δικαίων παραδίδουν στους αγγέλους οι οποίοι και θα τις οδηγήσουν στη συνέχεια στο Παράδεισο, ενώ των αδίκων τις οδηγούν τα ίδια αυτά στον Άδη».

Οι Καταχανάδες και τα Αφανταξά
"εγίνετο καταχανάς και απέκει κάγην όλος"
[Eμ. Λιμενίτη (Γεωργηλά), Tο θανατικόν της Pόδου, 267]

Μορφή βρικόλακα που συναντιέται στην παράδοση της Κρήτης και ορισμένων νησιών των Κυκλάδων. Οι καταχανάδες έχουν βρεθεί σ' αυτή την κατάσταση γιατί πριν από το θάνατό τους αφορίστηκαν, καταράστηκαν ή δεν πρόλαβαν να πάρουν συγχώρεση από τους ζωντανούς. Υποτίθεται ότι αν ο τάφος τους σφραγιστεί με ασβέστη δεν μπορούν να βγουν έξω και να ενοχλήσουν τους ζωντανούς.



Οι Ανεράιδες


ΠΕΜΠΩ ΣΟΥ ΤΣΟΙ ΝΕΡΑΪΔΕΣ

ΝΑ 'ΡΘΟΥΝ ΝΑ ΣΕ ΚΟΙΜΗΣΟΥΝ,
ΝΑ ΣΕ ΣΚΕΠΑΣΟΥΝ ΚΑΙ ΓΛΥΚΑ
ΝΑ ΣΕ ΚΑΛΗΝΥΧΤΗΣΟΥΝ

Οι θυγατέρες του Νηρέα στην αρχαιότητα, οι νύμφες των νερών, μετονομάστηκαν σε Νεράιδες και με το όνομα αυτό πέρασαν στη Νεοελληνική λαϊκή μας παράδοση. Ο λαός μας τις θεωρεί ως γυναίκες εξαίρετου κάλλους και ομορφιάς, με μακριά μαλλιά, με κάτασπρη σάρκα που φεγγοβολά στο σκοτάδι και το διασπά, ντυμένες με άσπρο αραχνοΰφαντο πέπλο. Η όψη τους είναι γλυκιά, οι κινήσεις τους αέρινες και το τραγούδι κι ο χορός τους σαγηνεύουν τους ανθρώπους. Δεν είναι ορατές όμως απ' όλους τους ανθρώπους, παρά μόνον απ' τους "αλαφροΐσκιωτους" και τους "Σαββατογεννημένους". Ζουν κοντά στη φύση, ιδιαίτερα όμως τους αρέσουν τα μέρη με πολλά νερά, δροσιά, δέντρα και λουλούδια. Οι τόποι εμφάνισής τους σχετίζονται άμεσα με τους τόπους λατρείας των αρχαίων νυμφών, των Νηρηίδων, που γινόταν σε τρίστρατα, σε δισταύρια, σε σπηλιές, σε πηγές, σε ποτάμια ή κοντά στη θάλασσα. Αγαπούν ιδιαίτερα το χορό, τη μουσική και τα τραγούδια και είναι ιδιαίτερα προκλητικές την ώρα του χορού τους. Κυριολεκτικά, εκείνη την ώρα, μαγεύουν τους (τυχόν) περαστικούς, μαγνητίζοντας τα βλέμματα και το μυαλό τους.

Το φαράγγι του Αγίου Φανουρίου στο Βενεράτο, που το διασχίζει ο ποταμός Απόλλωνας, με πλούσια βλάστηση, σπηλιές και αρκετά νερά ήταν ιδανικός τόπος κατοικίας για νεράιδες και ξωτικά.Παρόλο που στο μυαλό μου δεν έχω κάποια συγκεκριμένη ιστορία θα παραθέσω δύο αναφορές γι" αυτές ,που βρήκα στο βιβλίο του Β. Χαρωνίτη " Η Κρήτη των θρύλων ".και στο βιλίο τουΝ. Βασιλάτου " Το Κρητικό Μαχαίρι" Πιστεύω ότι αυτές οι παραδόσεις αναπαράγονται σε όλες τις περιοχές της Κρήτης προσαμοσμένες ανάλογα με τα τοπικά γεωμορφολογικά στοιχεία του κάθε τόπου.

Ο ΛΥΡΑΡΗΣ ΤΟΥ ΟΜΑΛΟΥ
Σε τούτα, λέει, τα θεόχτιστα μέρη, στον Ομαλό, στη Μαδάρα, στο Φάραγγι, ζούσε μια φορά κι έναν καιρό ένας βοσκός. Ήταν λεβεντονιός, διαλεχτό παλικάρι κι έπαιζε λύρα που μάραινε καρδιές. Κανείς δεν τον ήξερε με τ' όνομα του. Λυράρη τον φώναζαν και λυράρης έμεινε. Καθόταν πάνω στους βράχους, στη σκιά των δέντρων, κοντά σε νεροπηγές ή σε σπηλιές που βρίσκονταν τριγύρω κι έπαιζε... Έπαιζε είναι μια κουβέντα, γιατί, αυτό που έβγαιν' απ' τη λύρα του δεν ήταν παίξιμο• ήταν ουράνια μελωδία... Ένα καλοκαίρι τον άκουσαν μερικοί και ξεστάθηκαν. Κι από στόμα σε στόμα μαθεύτηκε πως ο λυράρης που όμοιος του δεν είχε γεννηθεί σ' όλη την Κρήτη, παράβγαινε, στον Ομαλό, με τον αγέρα και με τα πουλιά, στο παίξιμο.
Σιγά σιγά αρχίνησαν κι ανέβαιναν, νέοι και γέροι, ν' ακούσουν τη φωνή της λύρας που ιστορούσε της καρδιάς τα βάσανα, που έλεγε τις ομορφιές του κόσμου. Κάποτε ο λυράρης χάθηκε. Έτσι εντελώς ξαφνικά, χωρίς να ειδοποιήσει κανέναν. Τον αναζήτησαν παντού, μα δε βρέθηκε πουθενά. Μήνες και χρόνια πήρε η αναζήτηση μα... πού λυράρης! Στο τέλος τον τύλιξε μαζί με τη λύρα του ο θρύλος...
Μια νύχτα, λέει, μια αφέγγαρη νύχτα, Οκτώβρης ήσαν, Νοέμβρης ήταν, ποιος μπορεί να μας το βεβαιώσει, ο Βοριάς είχε ξεπορτίσει και χιμούσε κατά το φαράγγι μουγκρίζοντας, ο ουρανός βογκούσε απειλητικός, η βροχή έδερνε μανιασμένη τους ασφεντάμους και τα κυπαρίσσια κι οι χείμαρροι κινούσανε να πνίξουνε τη γης. Κείνη τη νύχτα ο λυράρης βρέθηκε στην αρχή του Ομαλίτικου κάμπου και, για να μη βραχεί η λύρα του, μπήκε στο σπήλιο του Τζανή.
Αμέσως, μια ζεστασιά παράξενη τον τύλιξε. Κάτι σαν οπτασία τον συνεπήρε. Μικρές λιμνούλες με νερό υπήρχαν στη σπηλιά και μέσ' απ' το νερό ανάβλυζαν γυναίκες πανύψηλες και λυγερές, με κορμί σαν το κρινόφυλλο και με πρόσωπο σαν το φεγγάρι τ' ολόγιομο. Τα ξανθά μαλλιά τους έπεφταν ποταμός από χρυσάφι ίσαμε τα γόνατα και φορούσαν του κόσμου τα στολίδια.
Ξαφνικά άρχισαν να χορεύουν. Μα τι χορός ήταν αυτός, τι ομορφιά, τι μεγαλείο, τι πλαστικότητα... αέρας ήταν, πνοή, σαν το πούπουλο στον άνεμο, σαν τον ατμό στον ήλιο... δε χόρευαν πετούσαν! Κι ο λυράρης, χωρίς να ξέρει πως και γιατί, έπιασε τη λύρα και δίχως να λογαριάζει που βρισκόταν, άρχισε κι έπαιζε, συνοδεύοντας το χορό. Οι ώρες περνούσαν, ο χορός συνεχιζόταν κι ο λυράρης ξετρελαμένος απ' τις νεράιδες - γιατί νεράιδες ήταν - σαν να μη βρισκόταν στη γη, έπαιζε κι έπαιζε κι έπαιζε...
Ύστερα τις ακολούθησε, παραλογισμένος και χάθηκε μαζί τους..
Από τότε δεν ξαναφάνηκε στο φως του ήλιου. Μονάχα τις αφέγγαρες νύχτες ξανάρχεται με τις νεράιδες στον Ομαλό, στο Σπήλιο του Τζανή και συνοδεύει το χορό τους. Παίζει και ξαναπαίζει με τη λύρα του λυπητερούς σκοπούς, χωρίς να κουράζεται, χωρίς να σταματά, χωρίς να παίρνει ανάσα. Οι κορφές, τα γκρεμνά και τα λαγκάδια παίρνουν κι αχολογούν το μαγικό σκοπό του σ' όλη τη γύρω πλάση...
Κάποτε τον άκουσε ένας νιος πού' χε μεράκι με τη λύρα και ξετρελάθηκε. Κι αποφάσισε να πάει κοντά του και να μάθει. Μια γρια τον ορμήνεψε να κάμει έναν κύκλο μ' ένα σταυρό στη μέση κι εκεί να κάτσει, για να μην τον πειράξουν οι ξωτικές. Έτσι έκαμε. Πήρε τη λύρα του και πήγε στο σπήλιο. Κάθισε στον κύκλο με το σταυρό και περίμενε υπομονετικά. Κάποια ώρα φάνηκε ο νεραϊδοπαρμένος λυράρης κι αρχίνησε να παίζει ενώ γύρω του οι νεράιδες χόρευαν. Οι ώρες κυλούσαν, η μια ύστερ' από την άλλη κι ο χορός δεν έλεγε να σκολάσει. Μονάχα σαν άρχισαν να λαλούν οι πετεινοί, χάθηκαν όλα κι έμεινεν ολομόναχος ο νιος.
Τότε έπιασε ασυναίσθητα το δοξάρι κι έπαιξε. Ο ήχος που βγήκε απ' τη λύρα του, μούδιασε το κορμί του. Χωρίς να ξέρει πως, έπαιζε όπως εκείνος που πριν μάγευε τις νεράιδες... τέλεια... Απ' αυτόν μαθεύτηκε το μυστικό. Αυτός το μολόγησε. Κι ορμήνευε σ' εκείνους που παρακαλεστικά τον πίεζαν να τους διδάξει, πώς έπρεπε ν' ακούσουν το νεραϊδοπαρμένο λυράρη. Όσων η καρδιά το 'λεγε, πήγαιναν και τον άκουγαν. Και γίνονταν όμοιοι μ'εκείνον...
Στα χώματα της Κρήτης φάνηκαν όχι ένας, μα πολλοί, πάρα πολλοί που έκαμαν τον πόνο μας τραγούδι και τη χαρά μας τιβιανό ουρανολάλημα. Και σήμερα μπορεί να υπάρχουν. Άμα βρεθείτε σε πανηγύρι, σε γάμο ή σ' όποια άλλη χαρά κι ακούσετε τη λύρα ν' αναστενάζει στα χέρια του οργανοπαίχτη, να θυμηθείτε το σπήλιο του Τζανή στον Ομαλό και το λυράρη το νεραϊδοπαρμένο..

Ο ΚΥΚΛΟΣ ΣΤΟ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙ

"Όποιος θέλει να μάθει να παίζει καλά λύρα πηγαίνει μεσάνυχτα σε ένα έρημο σταυροδρόμι, κ' εκεί χαράζει κάτω στη γη με μαυρομάνικο μαχαίρι ένα γύρο, μπαίνει μέσα, κάθεται και παίζει. Σε λίγο έρχονται ολούθε οι Νεράιδες και τον τριγυρνούν. Ο σκοπός τους δεν είναι καλός, θέλουν να τον πατάξουν. Μα αφού δεν μπορούν να μπουν στον κύκλο που είναι χαραγμένος με μαυρομάνικο μαχαίρι, κοιτάζουν με κάθε τρόπο να τον ξεπλανέψουν και να τον τραβήξουν έξω. Του λένε γλυκά λόγια, όμορφα τραγούδια και του κάνουν χίλια - δύο τσακίσματα, μα εκείνος αν είναι φρόνιμος πρέπει να εξακολουθεί να παίζει ατάραχος λύρα χωρίς να βγει από τον κύκλο.

Αφού δεν τα καταφέρουν τον καλούν να βγει από τον κύκλο για να τον μάθουν να παίζει καλύτερα λύρα. Εκείνος τίποτα. Τότε του ζητούν τη λύρα. Ο λυράρης τη δίνει, φυλάγεται όμως να μη βγει έξω από τον κύκλο το χέρι ή άλλο μέρος του σώματος, γιατί του κόβεται ή ζουρλαίνεται.
Τότε αρχίζει μία νεράιδα να παίζει με πολύ τέχνη και στη συνέχεια του επιστρέφουν τη λύρα με την ελπίδα ότι θα πειστεί να βγει από τον κύκλο για να τον βλάψουν".
Ο Ν. Πολίτης περιγράφει ότι η παράδοση της λύρας από το λυράρη στις νεράιδες και αντίστροφα από τις νεράιδες στο λυράρη, χωρίς να περνάει κανένας τα όρια του κύκλου που χαράχθηκε με το μαυρομάνικο μαχαίρι, συνεχίζεται όλη τη νύχτα μέχρι να λαλήσει ο πρώτος κόκορας. Τότε εκείνες του ζητούν να τους δώσει κάτι δικό του και για αντάλλαγμα θα του μάθουν να παίζει λύρα σαν αυτές. Ο λυράρης τους δίνει συνήθως ένα νύχι του και εκείνες του μαθαίνουν να παίζει με εξαιρετική δεξιοτεχνία κι ύστερα χάνονται με το πρώτο φως της ημέρας.

Για το λόγο αυτό, παλιότερα αν έπαιζε κανένας λυράρης με πολύ τέχνη τη λύρα του έλεγε: "Αμ' ήντα θαρρείτε; Εγώ τη λύρα την έμαθα στο σταυροδρόμι".

ΠΗΓΕΣ
Βικιπαίδεια, ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Νίκος Ψιλάκης  "Λαικές τελετουργίες στην Κρήτη " Εκδόσεις Καρμάνωρ
Χαρωνίτης Βασίλειος "Η Κρήτη των Θρύλων"  Εκδόσεις"Σμυρνιωτάκη".
Νικος. Βασιλάτος   " Το Κρητικό Μαχαίρι" Κλασσικές Εκδόσεις