ΒΕΝΕΡΑΤΟ.....ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Όταν ξαναγύρισα
Είδα πως τα μαλλιά μου δεν είχαν ασπρίσει
και χάρηκα

Τις δυσκολίες των βουνών τις ξεπεράσαμε
Τώρα μας περιμένουν
Οι δυσκολίες των πεδιάδων.

ΜΠΕΡΤΟΛ ΜΠΡΕΧΤ "ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΗΣΗ"



Νεκτάριος Πατριαρχης Ιεροσολύμων 1660 - 1669 Ο Νεκτάριος διετέλεσε Πατριάρχης Ιεροσολύμων από το 1660 ως το 1669.
Γεννήθηκε στο Βενεράτο Τεμένους Κρήτης το 1602 και πέθανε το 1676 στα Ιεροσόλυμα. Το κοσμικό του όνομα ήταν Νικόλαος Πελοπίδας. Σπούδασε στη Σιναίτικη σχολή της Αγίας Αικατερίνης στο Χάνδακα . Σε ηλικία 35 ετών μαθήτευσε στη Αθήνα κοντά στον νεο-αριστοτελικό φιλόσοφο Θεόφιλο Κορυδαλλέα *. Εγκαταλείποντας την πατρίδα του πήγε στη Μονή Σινά όπου και εκάρη μοναχός Το 1660 , επιστρέφοντας από την Κωνσταντινούπολη στη Μονή Σινά, μετά το θάνατο του Ιωάσαφ χειροτονείται αρχιεπίσκοπος της Μονής και μετά από λίγο στις 25/01/1661 εξελέγη Πατριάρχης Ιεροσολύμων έχοντας βοηθό του τον μετέπειτα πατριάρχη Δοσίθεο. (1)
Το 1663 πετυχαίνει στην Κωνσταντινούπολη την έκδοση δύο διαταγμάτων 1) Περί μη ενοχλήσεως των χριστιανών υπό των μουσουλμάνων και 2) την ανεύρεση χρημάτων για τις ανάγκες του Παναγίου Τάφου.
Φιλομαθής και φιλόμουσος καθώς ήταν μερίμνησε για την ίδρυση ασχολών στην Κωνσταντινούπολη, στην Άρτα και στη Χίο, επισκεύασε τον ιερό ναό της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα και φρόντισε για την ανοικοδόμηση μοναστηριακών οίκων - ξενώνων για τους επισκέπτες.
Ο Νεκτάριος θεωρείται από τους επιφανέστερους θεολόγους και ιεροκήρυκες του 17ου αιώνα και πρόδρομος της μετέπειτα πνευματικής αναγέννησης. Ήταν γνώστης της ελληνικής , αραβικής, τούρκικης και λατινικής γλώσσας.
Ο Εμμανουήλ Γ. Παντελάκης σε εκτενές άρθρο του " Το Σινά και η Κρήτη" που δημοσιεύθηκε στην "Επετηρίδα Εταιρείας Κρητικών Σπουδών" τόμος Α΄, Αθήνα 1938 σελ. 173 γράφει " Τρόφιμος δε της αυτής Σχολής εγένετο και ο εκ Βενεράτου του Χάνδακος Νικόλαος Πελοπίδας (1602-1680) , ο μετονομασθείς είτα ως κληρικός Νεκτάριος , Νεκτάριος ο σοφώτατος δια την σοφία αυτού επονομαζόμενος "
Το 1668 ζήτησε να απαλλαγεί των καθηκόντων του και το 1669 εξελέγη διάδοχός του ο Δοσίθεος ο Β΄. Ο ίδιος παρέμεινε μεχρι το θάνατο του 14 Ιουλίου 1676 στα Ιεροσόλυμα στη μονή του Αρχαγγέλου μελετώντας και συγγράφωντας, συμμετείχε μάλιστα και στη Σύνοδο των Ιεροσολύμων το 1672. (1)
Σημαντικότερα έργα του είναι:
-"Η Επιτομή της Ιεροκοσμικής Ιστορίας "
-«Περί της ανακηρύξεως των αγίων εν τη Ορθοδόξω Εκκλησία»,



Αποσπάσματα από το έργο του Πατριάρχη Νεκταρίου
"ΑΓΙΟΤΗΣ ΜΑΡΤΥΡΟΥΜΕΝΗ "
Ο π. Γεώργιος Μεταλληνός στο βιβλίο του "Αγιότητα - Ένα λησμονημένο όραμα " (3) γράφει ότι:
Κατά τόν Νεκτάριο, Πατριάρχη Iεροσολύμων, «Τρία θεωρούνται μαρτυρούντα την εν ανθρώποις αγιότητα, Πρώτον ορθοδοξία άμωμος, αρετών κατόρθωσις απασών, εν αίς έπεται η περί την πίστιν μέχρις αίματος προς την αμαρτίαν αντικατάστασις και, τέλος, η παρά Θεού επίδειξις σημείων υπερφυών και θαυμάτων. Το πρώτόν εστι και εις σωτηρίαν αναγκαιότατον. Το δεύτερον εις αγιωσύνης χαρακτήρα. Αλλά και το τρίτον αναγκαιότατον καυτόν εις απόδειξιν» (4). Το κείμενο αυτό, γραμμένο μετά από δεδομένη δυτική πρόκληση και διεπόμενο από τη σαφή βούληση να διασταλεί η ορθόδοξη πράξη από τη δυτική παραχάραξη, είναι σημαντικότατο για τη θεολογική πληρότητα και σαφήνειά του. Διαφοροποιεί αφ ενός την αληθή από την υποτιθεμένη αγιότητα και αφ ετέρου εντοπίζει την πιστοποίηση της αγιότητος στη θεία και όχι στην ανθρώπινη πλευρά. (3). Συμπερασματικά , θα παρατηρήσουμε ότι η αισθητή αλλοίωση των εκκλησιαστικών κριτηρίων στους τελευταίους αιώνες, λόγω των συνεχών και ισχυρών έξωθεν επιρροών, δικαιώνει τη στάση τού Ιεροσολύμων Νεκταρίου στο θέμα της αναγνωρίσεως της αγιότητας. Η θεολογική δε τοποθέτησή του βρίσκει και την απόλυτη κατάφαση τού μεγάλου Ευγενίου Βουλγάρεως.
Απαραίτητη προϋπόθεση για την παραδοχή της αγιότητας θεωρούν και οι δύο τα θαύματα, «την των σημείων επίδειξιν», εξηγούν δε τον λόγο:«Καίτοι τοίς πάλαι, ειλικρινέστερον κατά Θεόν πολιτευομένοις, ου πάνυ τούτο αντεξητάζετο, αλλά τοίς καθ ημάς χρόνοις της πονηρίας, ήδη και τα θαύματα παραπλαττούσης και τας αρετάς τη υποκρίσει μάλλον κιβδηλευούσης, και λίαν θηρεύομέν τε και απαιτούμεν και εις κρίσιν καλούμεν» (4 ) Με βάση δε αυτή την προϋπόθεση —κυρίως— τόσο ο Πατριάρχης Νεκτάριος, όσο και ο Βούλγαρης, απορρίπτουν τα δυτικά λείψανα, αρνούμενοι συνάμα την ύπαρξη αληθινής αγιότητας στη Δύση μετά το σχίσμα. Αυτό, όμως, τι άλλο σημαίνει παρά άρνηση της δυνατότητας υπάρξεως αγιότητας εκεί, όπου χάνονται τα ορθά κριτήριά της, ο αγιοπνευματικός φωτισμός και η θέωση;(3)



"Ει και εάλω η Κωνσταντινούπολις και εδουλώθει, το έθνος ουδαμώς εξερριζώθει "
Ο Νεκτάριος πατριάρχης Ιεροσολύμων γράφει, γύρω στα 1660, τα εξής αποκαλυπτικά για την «πρότυπη αρμονική συμβίωση» Ελλήνων και Τούρκων και κυρίως για την παροιμιώδη «ανεκτικότητα» των «Οθωμανών» προς τους χριστιανούς υπηκόους τους:
«Και μην, τοιαύτη της Ανατολίδος νυν η κατάστασις. Ου γαρ εστι πόλις και τόπος, όπη των ορθοδόξων ημών ου προχέονται υπέρ της ευσεβείας τα αίματα. […] Πώς οίεσθε [εσείς οι Λατίνοι] τους υπέρ Χριστού κακοχουμένους και δια την ομολογίαν καθ’ εκάστην ταλαιπωρουμένους, πεινώντάς τε και δειψώντας και γυμνητεύοντας, […] διωκομένους τε και βλασφημουμένους. Και ει τι προσκτώνται [οι ορθόδοξοι] ιδρώτι του προσώπου, ουκ εις τρυφήν ουμενούν, ουκ εις δόξαν, ουκ εις θέλημα σαρκός, αλλ’ εις το τελείν βασιλικούς φόρους, υπέρ δύναμιν όντας. […] Ίδε, τοιγαρούν, οποία νυν η Ελλάς και η ορθόδοξος Ανατολίς. […] Τεταπεινωμένη μεν κατά τον κόσμον, δεδοξασμένη δε κατά τον Θεόν. […] Εις έκπληξιν και θάμβος των ειδότων υμων [των καθολικών] και αυτών των απίστων [δηλαδή των Τούρκων]. Η εκκλησία […] δόξα χριστιανών αναδείκνυται, άμα και καύχημα. Ει και εάλω η Κωνσταντινούπολις >;και εδουSPAN>SPAN>λώθει, το έθνος ουδαμώς εξερριζώθει.» (2) Ποτάμι χύνονταν τα αίματα των ορθοδόξων Ελλήνων από την «ανεκτική οθωμανική διοίκηση», μας λέει ο Νεκτάριος Ιεροσολύμων. Και βρίσκονται οι Έλληνες μέσα στην Οθωμανική αυτοκρατορία στην πιο άθλια και αξιοθρήνητη κατάσταση, ακριβώς διότι δεν δέχονται να αρνηθούν την πίστη τους. Και είναι τόσο φριχτή και ανυπόφορη η ζωή τους, ώστε ακόμη και αν βγάλουν κάποια χρήματα με τον ιδρώτα του προσώπου τους, δεν μπορούν να τα χαρούν ούτε στο ελάχιστο, αφού τους τα παίρνει όλα ο σουλτάνος μέσα από την βαρύτατη φορολογία. Και είναι το πιο σπουδαίο απ’ όλα είναι πως ο πατριάρχης αναφέρει ξεκάθαρα πως η Κωνσταντινούπολη αλώθηκε και υποδουλώθηκε σε έναν «άπιστο» και χριστιανομάχο κατακτητή! Γι’ αυτό άλλωστε και οι Έλληνες υφίστανται όλα αυτά τα δεινά, διότι είναι δούλοι των «άπιστων» Τούρκων και όχι συνεταίροι τους. Σκλαβιά είναι η κυριαρχία των «Οθωμανών», όχι «πρότυπη συνύπαρξη»! Σκλαβιά που κάνει τα αίματα των χριστιανών να τρέχουν σαν ποτάμι, και τους ίδιους να ζουν μια πικρή και «μαύρη» ζωή, αφού η βαρύτατη φορολογία των Οθωμανών δεν τους άφηνε ούτε στιγμή να νιώσουν την πιο μικρή χαρά και απόλαυση. Και όμως το ελληνικό έθνος, παρά τα όσα υποφέρει και πάσχει, καθόλου δεν ξεριζώθηκε, μας λέει με πολύ συγκίνηση ο πατριάρχης. Και γιατί αυτό; Γιατί το στηρίζει η εκκλησία, η δόξα και το καύχημα των χριστιανών. Είναι πολύ εντυπωσιακό να ακούμε έναν πατριάρχη να μιλάει το 1660 για Ελληνικό έθνος, 100 ολόκληρα χρόνια πριν τον διαφωτισμό και τα ορλωφικά. (10)
Τον ίδιο αιώνα, περίπου 50 χρόνια πιο πριν, ο μαρτυρικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλος Λούκαρης απαντώντας στην κατηγορία των «Λατίνων» σχετικά με την έλλειψη «σοφίας» στους Έλληνες, έγραψε τα παρακάτω για το πρόβλημα του μαρασμού της παιδείας στο ελληνικό γένος:
«Πως η ανατολική εκκλησία και όλον το γένος των Ελλήνων είναι κακάκαταστρεμμένον, τούτο δεν το αρνούμεθα. […] Όσον πως δεν έχομεν σοφίαν και μαθήματα, αλήθεια είναι. […] Αν [όμως] είχε βασιλεύσει ο Τούρκος εις την Φραγγίαν δέκα χρόνους, χριστιανούς εκεί δεν [θα] εύρισκες(!). Και εις την Ελλάδα τώρα διακόσιους χρόνους ευρίσκεται. Και κακοπαθούσιν οι άνθρωποι και βασανίζονται δια να στέκουν εις την πίστιν τους, και λάμπει η πίστις του Χριστού. […] Και σεις μου λέγετε πως δεν έχομεν σοφίαν;» (10 ) Κι αν δεν έχουμε σοφία παράξενο δεν είναι, λέει στους Ευρωπαίους ο οικουμενικός πατριάρχης. Αν είχατε εσείς τους Τούρκους μόνον για δέκα χρόνια, δεν θα είχε μείνει στην Δύση ούτε ένας χριστιανός. Εμείς οι Έλληνες τους έχουμε εδώ διακόσια χρόνια. Και όμως, η πίστη μας λάμπει κάθε μέρα σαν τον ήλιο, μ’ όλη την φρίκη της τουρκικής κτηνωδίας που υφιστάμεθα. Και μετά έρχεστε εσείς, μετά από όλα αυτά που υποφέρουμε, να μας πείτε ότι δεν έχουμε σοφία; Πώς θα μπορούσαμε να είχαμε σοφία, λέει ο πατριάρχης, μέσα σε τέτοια βαρβαρότητα που ζούμε;

ΟΙ ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΚΑΙ Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΗ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ
Oι κάτοικοι της Nίκαιας το1338 βλέποντας καθηµερινά να ανέρχονται σε χιλιάδες τα θύµατα του εξισλαµισµού ζητούν τη συµβουλή και τη βοήθεια του Πατριαρχείου. O Πατριάρχης Iωάννης 14 ος , µπροστά στον κίνδυνο του αφανισµού της χριστιανοσύνης συµβουλεύει το ποίµνιό του να ακολουθήσει το δρόµο της αποκρυφίας, όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος σωτηρίας. (5) "Όσοι τω φόβω των κολάσεων καθ' εαυτούς και εν των λεληθότι διαζήν θελήσουσι τα των χριστιανών ενστερνιζόµενοι και ποιούντες και αυτοί σωτηρίας επιτεύξονται, µόνον κατά το δυνατόν τηρείν σπουδάζοντες τας του Θεού εντολάς".( 5, 6 )
Mε την απόφασή της αυτή η Eκκλησία έσωζε το παρόν, αλλά δεν εξασφάλιζε απόλυτα το µέλλον των κρυπτοχριστιανών, που από γενεά σε γενεά εξανεµίζονταν το µεγάλο τους µυστικό. Γι' αυτό, αργότερα, το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης και Αλεξάνδρειας απάντησε στους Kρήτες µε τα λόγια του Xριστού:
"Όστις αν απαρνήσηταί µε έµπροσθεν των ανθρώπων, καγώ αρνήσοµαι αυτόν έµπροσθεν του πατρός µου του εν ουρανοίς". ( 7 )
Όµως και πάλι η Eκκλησία κατανοώντας την ανθρώπινη αδυναµία αναγκάζεται να συµβιβαστεί, για να µπορέσει να σώσει αρκετούς από αυτούς. O Πατριάρχης Iεροσολύµων Nεκτάριος Πελοπίδας δεν τροµοκρατεί τις ψυχές των πιστών µε τα λόγια του Xριστού, αλλά τους επιτρέπει: "Kατ' επιφάνειαν µόνον και εν αναποδράστω ανάγκη εξώµοσιν".( 8 )Για την στάση του αυτή κατηγορήθηκε άδικα ότι εξυπηρετούσε τους σκοπούς της Μεγάλης Πύλης.
Έτσι ο κρυπτοχριστιανισµός, µε την άδεια της επίσηµης εκκλησίας, δηµιούργησε µια χριστιανική εκκλησία "υπό την γην" θαµµένη στα βάθη της ψυχής όλων εκείνων που αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν φαινοµενικά, διατηρώντας εσωτερικά την πίστη και προσπαθώντας µε τρόπους µυστικούς να τελούν τους τύπους της αληθινής τους λατρείας, έχοντας στα υπόγεια των σπιτιών τους, σε σκοτεινά κελάρια, πίσω από ένα κιλίµι τις εικόνες των αγίων και το καντήλι. O τρόπος αντίστασής τους ξεδιπλώνει µια ακόµη πτυχή του αγώνα επιβίωσης που κατέβαλε και καταβάλλει η φυλή µας στη µακραίωνη πορεία της. ( 9 )
* Ο Θεόφιλος Κορυδαλλεύς υπήρξε επιφανής λόγιος (1595 -1645) και ο πρώτος ο οποίος εισήγαγε στην Ελλάδα την συστηματική διδασκαλία της φιλοσοφίας , πλησίον του μαθήτευσαν επιφανείς Μητροπολίτες και διδάσκαλοι, όπως ο Διονύσιος Μητροπολίτης Ναυπλίου, ο Μελέτιος Συρίγος, ο Νεκτάριος Πατριάρχης Ιεροσολύμων, ο Ιωάννης Καρυοφύλλης, ο Γερμανός ο Λοκρός, ο Θεοφάνης Ξενάκιος Μητροπολίτης Φιλαδελφίας και άλλοι.Το 1625 ο Πατριάρχης Κύριλλος Α’ Λούκαρις εγκατέστησε το Κορυδαλλέα, Σχολάρχη της Πατριαρχικής Ακαδημίας στην Κων/πολη. Υποστήριξε Λουθηρο-Καλβινιστικές αιρετικές θεωρίες, ο κλήρος και ο λαός αντέδρασαν και κινήθηκαν εναντίον του, αλλά αυτός διέφυγε. Έγινε και πάλι δεκτός στην Εκκλησία, αφού πρώτα ομολόγησε μετάνοια. Στις 14 Νοεμβρίου 1640 χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτης, “αλλά μετ’ ου πολύ εγένετο έκπτωτος υπό της μεγάλης εκκλησίας της αρχιερωσύνης, διότι απεδείχθη επαμφοτερίζων τοις δόγμασιν”.

ΙΕΡΟΝ ΣΚΕΥΟΦΥΛΑΚΙΟΝ ΠΑΝΑΓΙΟΥ ΤΑΦΟΥ
Ιδιαίτερον ενδιαφέρον δια την ευπρέπειαν και την τάξιν του ιερού σκευοφυλακίου επέδειξε το 1664 ο Πατριάρχης Νεκτάριος. Έτσι, επειδή είχε υποπέσει εις την αντίληψίν του οτι τα άγια λείψανα διεσκορπίζοντο από τους πατέρας της αδελφότητος διά ευλογίαν, εφρόντισε να τοποθετηθουν εις κρυστάλλινας θήκας όσα ονομαστά και μεμαρτυρημένα ευρίσκονται εκεί άγια λείψανα, δήσας αυτά έξωθεν δι’ αργυρού καταδέσμου και θήσας επιγραφήν εν εκάστω τίνος εστί λείψανον. Εις την συνέχειαν ο Νεκτάριος εταξινόμησε τα πολύτιμα ιερά κειμήλια και τα ετοποθέτησε εις δύο σκευοθήκας. Εις το μέσον της μιας εξ αυτών ετοποθέτησε ανδρομήκη αργυρόχρυσον σταυρόν, ο οποίος εφιλοτεχνήθη εις το Ιάσιον, ενα μέρος του τιμίου ξύλου, το οποίον ήτο λυτόν, έδησε και αυτό ο Νεκτάριος μετά χρυσίου και λίθων πολυτίμων και ταύτα λοιπόν και άλλα ιερά σκεύη έβαλεν έσω του Σταυρού τούτου και προσέταξεν εν τη των αγίων δώρων είσόδο, ίνα οι ιερείς βαστάζωσι τα άγια λείψανα εν ταις χερσίν αυτών, εις δε εξ αυτών κρατή τον Τίμιον Σταυρόν και προπορεύηται αυτών.


ΠΗΓΕΣ

1.Στέφανου Ι. Γρατσέα Δήμος Παλιανής Ηράκλειο 2002
2.Νεκταρίου Ιεροσολύμων, πρός τας προσκομισθείσας θέσεις παρά των εν
Ιεροσολύμοις φρατόρων διά Πέτρου του αυτων μαΐστορος περί της αρχής
του Πάπα αντίρρησις, εν Ιασίω 1682, σ. 201 ε. Πρβλ. Παπαδόπουλου Χ.,
«Περί της ανακηρύξεως των αγίων εν τη Ορθοδόξω Εκκλησία»,
Εκκλησία 12 (1934) 331-335.
3.π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνού Αγιότητα — Ένα λησμονημένο όραμα, Αθήνα 2001, σελ. 45-57. 4.Πατριάρχου Iεροσολύμων Nεκταρίου του Kρητός (1602-1676), «Eπιτομή της Iεροκοσμικής Iστορίας», Bενετία 1677 (Φωτοανατύπωσις, aθήναι 1980), σελ. 386
5.Milkosich F., και Müller J., Acta et Diplomata graeca medii aevi, Vindobonnae (1860), τοµ.1ος, σελ. 184.
6.Kαινή Διαθήκη, Mατθαίος 10, στιχ. 32 και Λουκάς 12, στιχ 8,9.
7.ΠαπαδόπουλοςAνθ., O Πόντος διά των αιώνων, στο: A.Π., τοµ. 1ος, Aθήνα (1928), σελ. 343. 8.Φωτιάδης K., Oι Eξισλαµισµοί της Mικράς Aσίας..., σελ. 204-205.30 Skendi St., Crypto-cristianity in the Balkan Area under the Ottomans, σελ. 232.
9.Aνδριώτης N., Kρυπτοχριστιανικά κείµενα, Θεσσαλονίκη (1974), σελ. 9-10.
10.Κ.Β. Σκουτέρη, Κείμενα του Νέου Ελληνισμού, Εκκλησιαστικαί Εκδόσεις Εθνικής Εκατονπεντηκοταετηρίδος 3, εν Αθήναις 1971, σσ. 79-80.
* * * * * Γεράσιμος Λετίτζης ο από Μονεμβασίας Μητροπολίτης Κρήτης (1725 - 1755 )
Ο Γεράσιμος Β΄ ο Λετίτζης ή Γέροντας γεννήθηκε στο Βενεράτο Τεμένους το 1675 περίπου.Βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη όταν το Πατριαρχείο απασχολούσε η διευθέτηση του ζητήματος της εκκλησίας της Κρήτης. 'Ολοι απέβλεψαν σ' αυτόν. Ο Γεράσιμος ήταν ήδη διορισμένος μητροπολίτης στην επισκοπή Μονεμβασίας. Το 1722 δέχτηκε την μετάθεση στην μητρόπολη Κρήτης, κατέβηκε στα Χανιά και απο εκεί μετέβηκε στο Μεγάλο Κάστρο , αλλά λόγω έριδων έφυγε για την Κωνσταντινούπολη όπου παρέμεινε για τρία χρόνια. Το 1725 επιστρέφει στο Μεγάλο Κάστρο προσκομίζοντας αυτοκρατορικό φιρμάνι* με το οποίο του επιτρεπόταν να αναγείρει μητροπολιτικό ναό στην πόλη και κατόρθωσε να πάρει και την έγγριση του πασά πληρώνοντας μεγάλο χρηματικό ποσό (πεσκές) 1,3
Εικόνα της μικρής εκκλησίας του Αγίου Μηνά, στο Προσκυνητάριο με τους Προφήτες (1750)

Ο Γερασιμος Λετίτζης και η ανέγερση του Μητροπολιτικού ναού του Αγίου Μηνά

Μετά το 1700 ο μητροπολίτης Κρήτης τιτλοφορείται " Κρήτης και πάσης Ευρώπης ". Είναι ο επίσημος τίτλος που φέρει και σήμερα. Στην επισκοπική του περιφέρεια είχε την αρχαία επισκοπή Γορτύνης, καθώς και την μακρινή επαρχία Σφακίων, που λόγω της μεγάλης αποστάσεως, έμενε ουσιαστικά αποίμαντη. Εκτός από τα διοικητικά προβλήματα, που αντιμετώπιζε ο μητροπολίτης Κρήτης κατά τους σκοτεινούς χρόνους της τουρκοκρατίας, μείζον πρόβλημα ήταν και η έλλειψη μητροπολιτικού ναού. Μετά την άλωση του Χάνδακα οι Τούρκοι αναγνώρισαν και παραχώρησαν στους Χριστιανούς μια μόνο εκκλησία, τον Άγιο Ματθαίο, που ήταν μετόχι της μεγάλης Μονής του Σινά. Οι σχέσεις των Σιναϊτών με τον Μητροπολίτη δεν ήταν καλές. Οι Σιναϊτες ήταν αυτοί που παρεμπόδιζαν τη ανέγερση μητροπολιτικού ναού, για να έχουν έτσι την αποκλειστική νομή των προσφορών και των δωρεών των χριστιανών. Οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν την οικοδομή ναού και ο μητροπολίτης αναγκαζόταν να περιπλανάται και να εγκαταβιώνει συχνά σε πλησιόχωρα μοναστήρια.Η προσπάθεια των μητροπολιτών Νεόφυτου Πατελλάρου και Αθανάσιου Καλλιπολίτη ( 1688-1697) δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα. Τα επόμενα χρόνια η Εκκλησία της Κρήτης πέρασε μια βαριά εσωτερική κρίση εξαιτίας του επισκόπου Ρεθύμνης Δανιήλ, ο οποίος φιλοδόξησε να αποσπάσει την Εκκλησία της Κρήτης από το Οικουμενικό Θρόνο και να την καταστήσει αυτοκέφαλη (1722-1725). Οι σχέσεις με το Πατριαρχείο αποκαταστάθηκαν και η Κρήτη παρέμεινε στη διοικητική δικαιοδοσία του Οικομενικού Πατριαρχείου, το 1725μ.Χ. με την εκλογή Μητροπολίτη Κρήτης του Γεράσιμου Λετίτζη (1725-1755). Ήταν Κρητικός και καταγόταν από το χωριό Βενεράτο Τεμένους. Ο Γεράσιμος γνώριζε καλά την κατάσταση στην Κρήτη. Έθεσε όμως όρο στο Οικουμενικό Πατριαρχείο να του χορηγηθεί σουλτανική άδεια για την ανέγερση μητροπολιτικού ναού του Χάνδακα. Πράγματι η άδεια χορηγήθηκε το 1725. Σύμφωνα με το έγγραφο αυτό, ο Γεράσιμος διέθετε ιδιόκτητη βακουφική κατοικία στον Χάνδακα, στον περίβολο της οποίας υπήρχε παλαιά εγκαταλελειμμένη εκκλησία, την οποία θα ανοικοδομούσε ως οίκο προσευχής. Έτσι με το έγγραφο αυτό κατόρθωσε να υπερνικήσει τα πολλά τοπικά προβλήματα και να χαρίσει στη χριστιανική κοινότητα της τουρκοκρατούμενης πόλης το θρησκευτικό της κέντρο.
Τα εγκαίνια της ιστορικής αυτής εκκλησίας έγιναν με μεγαλοπρέπεια στις 10 Νοεμβρίου 1735, ημέρα Δευτέρα και αναγνωρίστηκε επίσημα με ιερονομική πράξη ως μητροπολιτικός στις 19 Ιουνίου 1742
Είναι αμφίβολο, αν χωρίς αυτήν την ευλογημένη παρουσία του Γεράσιμου Λετίτζη, θα αποκτούσε ποτέ το Ηράκλειο μητροπολιτικό ναό κατά τους χαλεπούς εκείνους καιρούς.
Ο μητροπολίτης κέρδισε τη γενική εκτίμηση και θεωρήθηκε δικαίως ως ο μέγας προστάτης και ευεργέτης των Χριστιανών του Χάνδακα. Ο ναός αυτός που καθιερώθηκε στην Υπαπαντή της Θεοτόκου (βόρειο κλίτος) και στον άγιο Μηνά (νότιο κλίτος) .
Η σημερινή μορφή του μνημείου ελάχιστα διαφέρει από εκείνη της τουρκοκρατίας. Το τέμπλο του ναού, ιδιαίτερα εκείνο του κλίτους της Υπαπαντής, αποτελεί εξαίρετο δείγμα εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής (είναι επίχρυσο και χωρίζεται με κιονίσκους ανάμεσα στα πλαίσια των εικόνων). Πολλά από τα κειμήλια του ναού βρίσκονται σήμερα στη συλλογή της Αγίας Αικατερίνης, τα περισσότερα όμως έχουν καταστραφεί. Πολλές από τις εικόνες του ναού που σώζονται μέχρι σήμερα αποτελούν έργαΚρητών αγιογράφων του 18ου αιώνα με μεγάλη καλλιτεχνική αξία.Από το κλίτος του Ναού της Παντάνασσας ενδεικτικά αναφέρομε την εικόνα της Γέννησης του Χριστού (του Γεωργίου Κυδωνιαίου), την εικόνα της Παναγίας της Γαλακτοτροφούσας (του Γεωργίου Καστροφύλακα,), την Υπαπαντή (του Γεωργίου Καστροφυλάκου,), τον Άγιο Μηνά (ανώνυμη εικόνα) και άλλες εξίσου αξιόλογες. Από το κλίτος του Αγίου Μηνά ενδεικτικά αναφέρομε την εικόνα του Αγίου Τίτου με 12 παραστάσεις από το μαρτύριο των αγίων δέκα μαρτύρων της Κρήτης, τον Άγιο Μηνά με δώδεκα παραστάσεις με θέματα από το μαρτύριο και τα θαύματα του Αγίου, την Πλάση του Αδάμ και άλλες. Από τα πολυτιμότερα έργα του ναού είναι οι 6 εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού: Η Βάτος, η θεία Λειτουργία, Μη μου Άπτου, η Προσκύνησις των Μάγων, ο Μυστικός Δείπνος, και η Α' Οικουμενική Σύνοδος, που σήμερα βρίσκονται στη συλλογή της Αγίας Αικατερίνης.Ο μικρός ναός του Αγίου Μηνά συνδέεται με μια από τις πλέον φρικιαστικές στιγμές της ιστορίας του τόπου. Τον Ιούνιο του 1821 οι Τούρκοι έσφαξαν το μητροπολίτη, Γεράσιμο Παρδάλη, επισκόπους, ηγούμενους, κληρικούς και απλούς πολίτες που βρέθηκαν μέσα στο ναό και στον περίβολό του.Αξίζει εδώ να αναφερθεί και το θαύμα του 1826 που συνδέεται άμεσα με τον Άγιο Μηνά και την εκκλησία του. Εκείνο το Πάσχα και ενώ εκκλησιάζονταν οι χριστιανοί μέσα στο ναό, οι Τούρκοι αποφάσισαν να τους επιτεθούν και να τους σφάξουν. Τη στιγμή όμως που ήταν έτοιμοι για την αποτρόπαια αυτή πράξη τους, εμφανίστηκε μπροστά τους ένας αξιωματικός καβαλάρης με γυμνό σπαθί που τους απέτρεψε και τους κατεδίωξε από το ναό. Αυτοί πάλι νομίζοντας ότι πρόκειται για το πρωτοπαλίκαρό τους Αγιάν Αγά έφυγαν φοβισμένοι. Οι χριστιανοί πίστεψαν ότι πρόκειται για θαύμα και ότι ο καβαλάρης ήταν ο ίδιος ο Άγιος Μηνάς που προστάτεψε τους κατοίκους και την πόλη τους.Ο ναός καταστράφηκε από το μεγάλο σεισμό του 1856 και μετά από ένα χρόνο αρχίζει και πάλι να επισκευάζεται. Στα χρόνια αυτά, δηλαδή στα μέσα του 19ου αιώνα, τοποθετείται καμπάνα για πρώτη φορά στη Μητρόπολη.Από το 1735 έως το τέλος του 19ου αιώνα υπήρξε το κέντρο των Ορθοδόξων Χριστιανών της τουρκοκρατούμενης πόλης. 2,3,4,5
εικ 1 Άγιος Μηνάς εικ 2 Το τέμπλο της Υπαπαντής στον μικρό Άγιο Μηνά εικ.3 Η Υπαπαντή έργο Γ. Καστροφύλακα 1740,εικ 4 Μήτηρ Θεούέργο Γ. Καστροφύλακα 1740. εικ.5 Αργυρόδετο Ευαγγέλιο του 1740 από τον μικρό Άγιο Μηνά
Μαρτυρίες
Ο κώδικας 17 του Ιστορικού Μουσείου Ηρακλείου περιέχει το ποίημα του ιερέα Παύλου Κλάδου από τις Αρχάνες. Αποτελείται από 910 στίχους. Είναι δημοσιευμένο στο βιβλίο "Άγιος Μηνάς" του καθηγητή Θ. Δετοράκη. Μας δίνει μαρτυρίες για τη γενικότερη ιστορία της Κρήτης και ειδικότερα για τη δράση και το έργο του Γεράσιμου Λετίτζη.
Οι στίχοι είναι χαρακτηριστικοί:
Να φαίνεται αρχιερεύς, την Κρήτη να ορίζη
και να μην έχη εκκλησιά δια να ψαλμουδίζη,
μα να γυρίζη τα χωριά, να πα να λειτουργάται
και μέρα νύχτα όφκαιρα και να παραπονάται.
Νά βλέπη το κουράδι του άλλοι για να το τρώσι
και να μην έχη ο πτωχός αυτός λιγάκι βρώση.
Αυτός μόνο να λέγεται Κρήτης μητροπολίτης
κι όλα τα εισοδήματα να παίρνη ο Σιναϊτης....4 και συνεχίζει παρακάτω:
....Ας έχη δόξα ο Θεός που του 'δωκε τη χάρη
του Κρήτης κυρ Γεράσιμου τέτοιον καλόν να κάμη.
Ήκαμεν πράγμα εγνοιανόν κι ας έχη τας ευχάς μας,
κάθε του επιχείρημα λέμεν από καρδιά μας.
Λοιπόν κι εγώ να 'χα μπορώ διά να τον παινέσω
τον γέροντα μου τον καλόν, απού να τον κερδέσω.
Βεσελεήλ να τον ειπώ νέον άξιον τεχνίτην,
έγκριτον, εγκριτότερον, Κρήτης μητροπολίτην
Γεράσιμε, γεραίρει σε Χριστού η Εκκλησία,
Άγιος Μηνάς που άνοιξες και η Υπεραγία
Στον ίδιο κώδικα υπάρχει και το ακόλουθο εγκωμιαστικό επίγραμμα για τον Γεράσιμο σε ιαμβικούς στίχους:
Κρήτης όρπιξ ών, ης και μητροπολίτης
γεράσιμος δόμου, τε τούδε δομήτορ,
προήγε τούτον Βενεράτων α κώμα,
λετίτζη επίκλην, γεφάμα σαώζει
Σε μετάφραση του Μενέλαου Παρλαμά:
Όντας γέννημα της Κρήτης και μητροπολίτης αυτής
ο ανοικοδομήσας το κτίσμα αυτό εδώ Γεράσιμος
από την πόλη του Βενεράτου ανεδείχθη,
διασώζοντας η φήμη του, το ένδοξο όνομα Λετίτζη. 1,2

*φιρμάνι (ferman, firman): σουλτανικό διάταγμα που έφερε την tuhgra, την υπογραφή του σουλτάνου.
**Οι προκάτοχοι του Γεράσιμου Λετίτζη, Γεράσιμος Α' ο από Κισσάμου (1716 - 1719) και Δανιήλ ο από Ριθύμνης (1722 - 1725) , κατέλαβαν αυθαίρετα τον επισκοπικό θρόνο και ο τελευτέος επιχείρησε να καταστήσει αυτοκέφαλη την Εκκλησία της Κρήτης


εικ1 Η Καιόμενη Βάτος (Μιχ. Δαμασκηνού) εικ 2,3 Ομικρός Άγιος Μηνάς


Εικ. Η άδεια για την ανέγερση μητροπολιτικού ναού στο τουρκοκρατούμενο Ηράκλειο δόθηκε ήδη το 1725, με αυτοκρατορικό φιρμάνι, στον μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμο Λετίτζη. Το πολύτιμο αυτό έγγραφο διασώθηκε σε μετάφραση του Γεωργίου Οικονομίδη, που δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα του Ηρακλείου «Ίδη» (φ. 228/ έτος Ε΄/ 18-6-1911).


ΠΗΓΕΣ

1.Στέφανος Ι. Γρατσέας Δήμος Παλιανής Ηράκλειο 2002
2.Θ.ΔΕΤΟΡΑΚΗΣ, Μηνάς ο Μεγαλομάρτυς, Έκδοση Ι.Μ.Ναού Αγίου Μηνά Ηρακλείου
3.Γ. Συλαμιανάκης,Ο 'Αγιος Μηνάς .Συμβολαί εις την Ιστορία,Ηράκλειον Κρήτης 1939
4.www.clab.edc.uoc.gr/seminar/minas/mitropoli-kritis.htm
5.www.heraklion.gr/city/st-minas-and-pantanassa/pantanassa.html



* * * * *
Νεόφυτος Οικονόμος 1787 -1833

Γενικός Γραμματέας Καγκελαρίας και έπαρχος της προσωρινής πολιτείας της Κρήτης κατά την επανάσταση του 1821
Γεννήθηκε στο Βενεράτο της επαρχίας Τεμένους το 1787 . Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στο Ηράκλειο. Νέος ακόμη μετέβηκε στην Κωνσταντινούπολη για να ασχοληθεί με το εμπόριο, εκεί προσέφυγε στο Σιναίτικο μετόχι της Μονής Σινά. Βλέποντας ο προιστάμενος του μετοχίου το σπινθηροβόλο πνεύμα του νέου και την ικανότητα του "περί το καλλιγραφείν" τον απέστειλε στη Μονή Σινά όπου διετέλεσε για πολλά χρόνια γραμματέας της και στη συνέχεια εκάρη μοναχός της μονής.Δύο ή τρία χρόνια πριν την επανάσταση του 1821 αποστέλεται ως οικονόμος του Σιναίτικου μετοχίου στα Περβόλια της επαρχίας Κυδωνίας Κρήτης.

Α΄ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1821 - 1825

• Με την έναρξη της επανάστασης του 1821 στην Πελοπόνησσο, εγκαταλείπει τα πάντα και με κίνδυνο της ζωής του μεταβαίνει στο Λουτρό Σφακίων. Στις 29 Μαΐου,ανακηρύσεται η επανάσταση στην Κρήτη στη Θυμιανή Παναγία Σφακίων .Παρόντες ήταν εκτός από τους Σφακιανούς και τον Νεόφυτο Οικονόμου αρκετοί Καπετάνιοι από άλλες επαρχίες όπως, οι Χάληδες από το Θέρισο, Κουρμούληδες από τη Μεσαρά, Πρωίμηδες από τους Λάκκους, ο Ηγούμενος της Χρυσοπηγής Άνθιμος, ο Ηγούμενος της Μονής Πρέβελη Μελχισεδέκ Τσουδερός (εικόνα πάνω δεξιά)με τους αδελφούς του,οι Χιονάκηδες από τον Μυλοπόταμο και παρά πολλοί άλλοι .
• Τον Ιούνιο του 1821 ο Νεόφυτος Οικονόμος μαζί με τον Αναγνώστη Παναγιώτου, αποστέλεται από την σχηματισθείσα επαναστατική επιτροπή ( Καγγελαρία Σφακίων) στον Δημήτριο Υψηλάντη (εικόνα δεξιά) στην Πελοπόνησσο για την ενίσχυση της επανάστασης στην Κρήτη και τον διορισμό αρμοστή για την διεύθυνση του αγώνα.
• Τον Μάιο του 1822 αναλαμβάνει αρμοστής ο Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλιεφ και ο Νεόφυτος Οικονόμος λαμβάνει τη θέση του Γενικού Γραμματέα . Οι προσωπικές φιλοδοξίες όμως του Αφεντούλιεφ και η έλλειψη εμπειρίας του στην διαχείρηση των πολεμικών πραγμάτων ανάγκασαν τον Οικονόμο μαζί με τους υπόλοιπους οπλαρχηγούς στην καθαίρεση και φυλάκιση του.Τον Οκτώβριο του 1822 ο Ν. Οικονόμος αποστέλει επιστολή στον τότε μίνιστρο Εσωτερικών και Πολέμου Ιωάννη Κωλέτη (εικόνα δεξιά) όπου τον ενημερώνει για την κατάσταση στην Κρήτη και για τον διορισμό νέου επιτρόπου.
• Την 1η Δεκέμβρη του 1822 μέχρι τον Μάη του1823 ο Νεόφυτος Οικονόμος διορίζεται από την Κεντρική Διοίκηση της Ερμιόνης τοποτηρητης για να διευθύνει προσωρινά την επανάσταση στην Κρήτη μέχρι τον διορισμό νέου αρμοστή.Υπό την αρχηγία του απελευθερώνεται η επαρχία Κισσάμου και οι Τούρκοι περιορίζονται στα φρούρια της Γραμβούσας και της Κισσάμου όπου τίθενται σε αποκλεισμό από ξηρά και θάλασσα. Το ίδιο διάστημα διενεργούνται σφοδρές μάχες στην ανατολική Κρήτη. Το Νοέμβρη του 1822 καταπλέουν στα λιμάνια του Χάνδακα και του Ρεθύμνου 15 πολεμικά αιγυπτιακά πλοία με 1500 άνδρες και πολεμοφόδια προς ενίσχυση του Χασάν Πασά. Σφοδρές μάχες ακολούθησαν τόσο στο νομό Λασιθίου όπου κατακρεουργήθηκαν πολλοί άμαχοι με αποκορύφωμα τον μαρτυρικό θάνατο 2000 αμάχων στο σπήλαιο Μιλάτου αλλά και στο Ηράκλειο όπου διεξηχθησαν σφοδρές μάχες στην ευρύτερη περιοχή με σημαντικότερη αυτή στο Γάζι Ηρακλείου όπου 2000 περίπου κρητικοί υπο την αρχηγία του Μιχ. Κουρμούλη από Μεσσαρά και με οπλαρχηγούς τους Β. Σμπώκο από τα Ανώγεια Π. Ζερβουδάκη από Κνωσσό νίκησαν και καταδίωξαν τους Τούρκους αναγκάζοντας τους να κλειστούν στα τείχη του Χάνδακα
• Στις 21 Μαίου αναλαμβάνει καθήκοντα Αρμοστή Κρήτης ο Εμμανουήλ Τομπάζης (εικόνα κάτω δεξιά) και ο Νεόφυτος Οικονόμος συνεχίζει να τελεί καθήκοντα Γενικού Γραμματέα, καταλαμβάνονται αμέσως τα φρούρια της Κισσάμου και της Κανδάνου αφού συνθηκολόγησαν οι έγκλειστοι Τούρκοι. Ταυτόχρονα οι Τουρκοαιγύπτιοι ανασυντάσσονται, φέρνουν νέο αρχιστράτηγο το Χουσεϊν γαμπρό του Μεχμέτ Αλί της Αιγύπτου με τρεις χιλιάδες άνδρες και άφθονα πολεμοφόδια. Οι μάχες συνεχίζονται και ηεπανασταση έχει επεκταθεί σ'όλη την Κρήτη. Τον Ιανουάριο του 1824 μετά από τρεις μήνες πολιορκία το σπήλαιο του Μελιδονιού Μυλοποτάμου όπου είχαν καταφύγει 30 επαναστάτες και 370 γυναικόπαιδα, πυρπολείται με τρύπα στην οροφή, πνίγοντάς τους όλους στους καπνούς. Στις δώδεκα Απριλίου 1824 ο Τομπάζης μαζί με τον Οικονόμο αφήνουν την Κρήτη, οι αγωνιστές τους ακολουθούν και φεύγουν για την Πελοπόννησο. Η επανάσταση βάλτωσε και μετατράπηκε σε κλεφτοπόλεμο από τους «Καλησπέρηδες», αντάρτες που χτυπούσαν ξαφνικά και εξαφανίζονταν. Το Μάιο του 1824 η Κρήτη ελέγχεται από τους Τουρκοαιγυπτίους.
• Το 1825 ο Ν. Οικονόμος μάχεται στην Πελοπόνησσο υπό τις διαταγές του Δ. Υψηλάντη κατά του Ιμπραήμ. Μαζί με άλλους Κρητικούς (Καλλίνικο Κριτοβουλίδη, Εμμανουήλ Αντωνιάδη, Γεώργιο Καλλέργη, Τζωρτζη Σαουνάτζο, Διονύσιο Πρωτοσυγγελο κ.α.) παίρνει μέρος στην μάχη στους Μύλους του Ναυπλίου (εικόνα δεξιά) πλάι στον Μακρυγιάννη όπου ο Ιμπραήμ Πασάς υπέστη πανωλεθρία και αναγκάστηκε να υποχωρήσει (Ιούνιος 1825).
  

Β΄ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1825-1830).

• Οργάνωσε μαζί με άλλους στο Ναύπλιο την εκστρατεία της Γραμβούσας, τον Αύγουστο του 1825, της οποίας η κατάληψη αναζωπύρωσε την Κρητική Επανάσταση.
• Διετέλεσε αντιπρόσωπος της Κρήτης στη Βουλή των Ελλήνων από το 1826 - 1828, καθώς και στην Εθνική Συνέλευση της Τροιζήνας το 1827 και της Προνοίας το 1828.
• Το 1828 εκλέγηκε μέλος του "Κρητικού Συμβουλίου " από την επαρχία Μαλεβυζίου και το 1829 μέλος της Επιτροπής των Ανατολικών Επαρχιών της Κρήτης για την επιτήρηση των πολεμικών επιχειρήσεων.
• Το 1830 έγινε πρόεδρος της Συνέλευσης των Κρητών στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου.
• Απεβίωσε στο Ναύπλιο στις 17 Ιανουαρίου 1833, σε ηλικία 46 ετών ,πάμφτωχος μην έχοντας ούτε τα απαραίτητα για την θεραπεία της ολιγοήμερης ασθένειας του.
  Ο Νεόφυτος Οικονόμος κατά την ομολογία όσων τον γνώρισαν διακρινόταν για την οξύνοια του μυαλού του, την διορατικότητα, την αφιλοκέρδεια και την ειλικρίνια του. Υπήρξε ενσάρκωση της φιλελεύθερης και πατριωτικής ιδεολογίας. Οι συμπατριώτες του δηλώνοντας την ευγωμοσύνη τους για τους αγώνες του για την απελευθέρωση της Κρήτης, δίκαια απεκάλεσαν αυτόν " ΠΑΤΕΡΑ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΑΣ ".

ΠΗΓΕΣ

1.Καλλίνικος Κριτοβουλίδης " Απομνημονεύματα του περί Αυτονομίας της Ελλάδος Πολέμου των Κρητών" Εν Αθήναις 1859
2.Σπυρίδων Τρικούπης " Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης" Εκδόσεις Νέα Σύνορα - Λιβάνη 1993
3.Στέφανος Ι. Γρατσέας " Δήμος Παλιανής" 2002
4.Ιωάννη Δ. Μουρέλλου " Ιστορία της Κρήτης" Ηράκλειο 1934


* * * * *
Γεώργιος Μιχ. Παπαδάκης Αγωνιστής 1821 - Πεντηκόνταρχος

Γεννήθηκε στο Βενεράτο και έλαβε όπλο από την αρχή της Επανάστασης του 1821. Υπό τις οδηγίες του Στρατάρχη Π. Ζερβουδάκη έλαβε μέρος σε όλες τις επίσημες μάχες της Κρητικής Επανάστασης. Για την ανδρεία του στις μάχες και την φιλοπατρία του τιμήθηκε με το βαθμό του πεντηκοντάρχου.Το πιστοποιητικό υπογράφουν ο Δ.Καλλέργης, Π. Ζερβουδάκης, Γ. Πεζανός, Β. Χάλης, Ιακ. Κουμής στις 20 Οκτωβρίου 1843.

• Τον Ιούλιο του 1822, παίρνει μέρος στη μάχη του Κρουσώνα , όπου 350 Τουρκαλβανοί καταφεύγουν και εγκλωβίζονται στην εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους. Από ένα άνοιγμα στην οροφή της εκκλησίας, ρίχτηκαν εύφλεκτες ύλες που ανάγκασαν πολλούς να εγκαταλείψουν την εκκλησία και να τους θερίσουν τα πυρά των επαναστατών. Οι υπόλοιποι κάηκαν ή πέθαναν από ασφυξία.
• ΄Ελαβε μέρος στις μαχες στην Γέργερη και στον Αγιο Μύρωνα το 1822, και στις Αμουργέλες στις 20 Αυγούστου του 1823 στην οποία οι Κρήτες κέρδισαν. Σκοτώθηκαν 600 Τούρκοι και 150 Κρήτες.
• Το 1825 συμμετείχε στην κατάληψη του φρουρίου της Γραμβούσας όπου και διέμεινε 13 μήνες για την περιφρούρηση της ,άμισθος.
• Το 1828 με τη αναζωπύρωση της επανάστασης στην Κρήτη ο Γ. Παπαδάκης πολεμά στο Φραγκοκάστελλο δίπλα στον βορειοηπειρώτη Χατζή Μιχάλη Νταλιάνη .
  600 Ελληνες αντιμετώπισαν 8000 Τούρκους για μια βδομάδα. Ο Χατζή Μιχάλης Νταλιάνης σκοτώθηκε, όπως και 338 από τους υπερασπιστές του κάστρου. Οι υπόλοιποι συνθηκολόγησαν και έφυγαν.
• Πήρε μέρος σε διάφορες μάχες στην Πελοπόνησσο στο Ναβαρίνο ,στους Μύλους και στη Στερεά Ελλάδα στα Σάλωνα και στα Βέρβενα κατά του Ιμβραήμ.
• Υπογράφει τα πρακτικά της Εθνικής Β΄ Συνέλευσης των Ελλήνων στο Άστρος στις 30 Μαρτίου 1823, ως εκπρόσωπος της Κρήτης.
• Έλαβε μέρος στην "Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843" με τον Μακρυγιάννη και τονΔημήτριο Καλλέργη για την οποία έλαβε "Αριστείο 3ης Σεπτεμβρίου".
  
  ΠΗΓΕΣ

1. Στέφανος Ι. Γρατσέας "Δήμος Παλιανής" 2002
2.Ανδρέου Μάμουκα, Τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος [...], εν Αθήναις 1840


* * * * *
Αντωνιος Ι. Ξενάκης ή Καπετάν Τζαγκαραντώνης
Οπλαρχηγός Μαλεβιζίου 1843 – 1937

• Γεννήθηκε στο Βενεράτο το 1843 γιός του Ιωάννη Ξενάκη ο οποίος επαγγελλόταν τζαγκάρης, εξ ου και το προσωνύμιο Τζαγκαραντώνης .


• Μετά το 16ο έτος της ηλικίας του , έλαβε όπλο και ακολούθησε τους συνεπαρχιώτες του αγωνιστές της εποχής εκείνης. Σε ηλικία 23 ετών μαζί με τους οπλαρχηγούς Αϊνικολιώτη, Ζουδιανό , Καλημεράκη κ.α, έλαβε μέρος στον πρώτο επαναστατικό πυρήνα στο Βροντήσι, υπό την γενική αρχηγία του Μιχάλη Κόρακα.
  (Εικ 1 Ο Αντώνιος Ξενάκης ή Καπεταν Τζαγκαραντώνης)

Επανάσταση 1866 – 1869 (ΕΝΩΣΙΣ ή ΘΑΝΑΤΟΣ)

• Στην μεγάλη Κρητική επανάσταση του 1866 – 69 έλαβε μέρος σε όλες τις επίσημες μάχες, επιδεικνύοντας απαρράμιλη τόλμη και θάρρος.
  Τον Αύγουστο του 1866 στην πολύνεκρη μάχη του «Μύλου», στις Δαφνές Ηρακλείου ο Τζαγκαραντώνης με τρεις συμπολεμιστές του κατάφερε να πάρει την σωρό του νεκρού Καπετάν Βολιτάκη , η οποία είχε πέσει στα χέρια των Τούρκων ,γλιτώνοντας έτσι τον νεκρό από σίγουρη βεβήλωση του από τους εχθρούς και στη συνέχεια κήδεψε αυτόν με τιμές. Συμετείχε στην επαναστατική επιδρομή του Μ. Κόρακα ( εικ. δεξιά) κατά την οποία παραδώθηκαν στις φλόγες 70 τούρκικα χωριά.
• Τον Οκτώβριο του 1866 όταν ο Ομέρ Πασάς με 35.000 τούρκικο στρατό και 2.500 ρέμπελους αντεπιτέθηκε στους χριστιανούς ο Τζαγκαραντώνης έσπευσε να λάβει μέρος σε μάχες και εκτός των ορίων του Ηρακλείου. Το Νοέμβριο του 1866 σπεύδει σε βοήθεια της Μονής Αρκαδίου που κινδύνευε, βλέποντας και ζώντας από κοντά το ολοκαύτωμα της ενώ υπήρξε ο τελευταίος θανόντας αυτόπτης μάρτυρας και πολεμιστής. Σε όλη τη μετέπειτα πολεμική περίοδο βρίσκεται σε επαφή με τους επαναστατικούς παράγοντες του νησιού, ενώ το σπίτι του στο Βενεράτο ήταν καταφύγιο για κάθε διωκώμενο από την Τούρκικη διοίκηση, πατριώτη.
• Το 1878 ώριμος πλέον αρχηγός και έμπειρος πολεμιστής, αποτέλεσε σύμβουλος του Γενικού Αρχηγού Κόρακα, συμμετέχοντας σε όλα τα πολεμικά συμβούλια και επιχειρήσεις μαζί με τους άλλους καπετάνιους της εποχής εκείνης Ρωμάνο, Αδαμάκη, Κατεχάκη, Αγγελιδάκη, Γερωνυμάκη, Αϊνικολιώτη,Καλημεράκη κ.α
  

Καταδίωξη και εξορία 1889 - 1892

• Το 1889 εκλέχθηκε δήμαρχος του τέως δήμου Δαφνών, αρνείται την συνεργασία με την Τούρκικη Κυβέρνηση και για το λόγο αυτό καταδιώκεται μανιωδώς επι 7 μήνες από τον Τούρκο Αβδούλ Κερίμ Πασσά, ζητώντας την παράδοση αυτού ζωντανού ή νεκρού, επικηρύσοντας τον ,με μεγάλο χρηματικό ποσό ,με ειδικό φιρμάνι του Σουλτάνου. Για το λόγο αυτό αποδρά μαζί με τα πρωτοπαλλήκαρα του , τον Σταματογιάννη, Σπυρίδων, Ορφανάκη και Κανέλλη, στην Μήλο και απ' εκεί στην Αθήνα, όπου έτυχε εξαιρετικών τιμών από τον Βασιλιά Γεώργιο τον Α΄. Κατά το χρόνο εξορίας του δεν δέχτηκε να πάρει το ειδικό επίδομα που του παραχωρήθηκε και ζούσε εμπορευόμενος κρασί που έστελνε κρυφά η οικογένεια του από την Κρήτη.Τρία χρόνια αργότερα με την εφαρμογή του "Οργανικού νόμου" χορηγήθηκε αμνηστία στους επαναστάτες και παραχωρήθηκαν προνόμια και ελευθερίες στους υπόδουλους Χριστιανούς. Έτσι ο Τζαγκαραντώνης επιστρέφει στην πατρίδα του.
• Τα έτη 1893 - 1896 με τη σύμβαση της Χαλέπας ένα από τα πράγματα που πέτυχαν ήταν η δέσμευση του Σουλτάνου ότι η Κρήτη θα αστυνομευόταν μόνο από Κρητικούς. Αποφασίσθηκε μάλιστα η δημιουργία σώματος Χωροφυλακής μόνο από κατοίκους της Κρήτης, στο οποίο οι Χριστιανοί θα μπορούσαν να γίνουν και αξιωματικοί.Ο Τζαγκαραντώνης υπηρετεί το διάστημα αυτό με τον Βαθμό του "Φρουράρχου".

Η τελευταία επανάσταση 1897

• Στα τέλη της δεκαετίας του 1890 η κατάσταση στο νησί είναι πάλι τεταμένη. Βιαιότητες κάθε είδους, επιθέσεις, εμπρησμοί, δολοφονίες είναι συχνά φαινόμενα τόσο στην ύπαιθρο όσο και στις πόλεις. Ένοπλα σώματα δρουν στην ενδοχώρα και επιτείνουν το κλίμα ανασφάλειας και αναρχίας που επικρατεί πλέον στο νησί. Επαναστατικό κίνημα που ξεσπά το 1895 οδηγεί σε διεύρυνση των προνομίων για τους χριστιανούς κατοίκους, η εφαρμογή τους όμως από τις οθωμανικές αρχές καθυστερεί και οι αναταραχές συνεχίζονται.Το Φεβρουάριο του 1897 ελληνικός στρατός με επικεφαλής το συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο αποβιβάζεται στο νησί, με στόχο να επιβάλλει την ένωση. Οι ευρωπαϊκές χώρες στέλνουν τους στόλους τους στην περιοχή και προτείνουν την παραχώρηση αυτονομίας στην Κρήτη, λύση στην οποία συμφωνεί τελικά και η Γενική Επαναστατική Συνέλευση. Η επανάσταση παίρνει πλέον μεγάλες διαστάσεις και γίνονται μάχες σε διάφορα σημεία του νησιού και ιδιαίτερα γύρω από τις μεγάλες πόλεις.Ο Τζαγκαραντώνης υπήρξε όχι μόνο ο ενθουσιωδέστερος αρχηγός, ο εμψυχωτής των χριστιανών αλλά και ο εγγυητής της επιτυχίας της επανάστασης. Τον Ιανουάριο του 1897, 5000 περίπου Τούρκοι στρατιώτες αποχωρούν από την περιοχή της Μεσσαράς για το Μεγάλο Κάστρο, ο Τζαγκαραντώνης με τους πολεμιστές του, τους επιτίθεται στη θέση" Χάνι "στο Βενεράτο (ανάμεσα στην Αυγενική και Κεράσια). Έγινε σφοδρή μάχη φονεύθηκαν αρκετοί Τούρκοι Νιζάμηδες (Τούρκοι οπλίτες εντεταγμένοι για την είσπραξη των φόρων) και Χριστιανοί, τελικά οι Τούρκοι νικήθηκαν και τράπηκαν σε άτακτη φυγή, εγκαταλείπωντας πολεμοφόδια και ζώα κατά μήκος του Γιόφυρου ποταμού.
(Εικ. 4 Καπετάν Κατεχάκης , εικ. 5 καπεταν Ιερωνυμίδης)

• Ο Γεώργιος Βαρούχας ή Σταματογιώργης από το Βενεράτο διετέλεσε σημαιοφόρος του Τζαγκαραντώνη, έδρασε με πρωτοφανή ανδρεία και αυταπάρνηση σε 'ολες τις μάχες.Την Μ. Παρασκευή του του 1897 στη θέση Αθάνατοι έγινε μάχη στην οποία ο Τζαγκαραντώνης δεχόταν επίθεση από τις Γούρνες από τον τούρκικο στρατό και από τους Αθανάτους από Τούρκους άτακτους, στη μάχη αυτή σκοτώθηκε νεαρός αγωνιστής από το Πέρι, ο Σταματογιώργης αψηφώντας τα πυρά του εχθρού 'ορμησε και παρέλαβε την σωρό του νεκρού νέου για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων.
Στις 14 Ιουνίου 1897 έγινε στο Κανλί Καστέλι μια μάχη που πέρασε στην ιστορία. Μια ομάδα 500 οπλισμένων Τούρκων επιτίθενται αιφνιδιαστικά στο κάστρο του Τεμένους στις 3 τα ξημερώματα, το καταλαμβάνουν και το χρησιμοποιούν ως ορμητήριο για να επιτεθούν στο Κανλί Καστέλι. Με αυτούς ενώνονται άλλοι 3.500 Τούρκοι που περίμεναν έξω από το χωριό και επιτίθενται εναντίον 40 οπλισμένων ανδρών, 50-60 άοπλων και 200 γυναικόπαιδων. Οι αμυνόμενοι κρατάνε για 5 ώρες, ώσπου έρχονται ενισχύσεις από τις Αρχάνες και το Μαλεβίζι ,πρώτος απ'΄΄ολους καταφτάνει ο Τζαγκαραντώνης , μετά από λυσσώδη μάχη οι Τούρκοι τρέπονται σε άτακτο φυγή. Αυτό το ανδραγάθημα των Κρητικών κρατάει ζωντανό μέχρι σήμερα το «Θλιβερό τραγούδι του Κανλί Καστελίου», που έγραψε ένας από τους μαχητές, ο Νικόλαος Γιγουρτάκης ή Κουφονικολής. "Πουλιά μην κελαϊδήσετε κι ο ήλιος ανατέλλει κι ακούσετε να σας επώ για το Κανλί Καστέλ Ακούσατε να σας επώ καλά να φρουκασθείτε τα πάθη των Καστελιανών και να τους λυπηθείτε Ακούσατε να σας επώ ένα κακό χαμπέρι οι Τούρκοι ανεμαζώνονται για το Κανλί Καστέλι... " Στην μάχη της Βίγλας Μαλεβιζίου την Καθαρή Δευτέρα 1897 ο Τζαγκαραντώνης μαζί με τους Πολυξύγκη, Ζουδιανό , Καλημεράκη, Καλογεράκη κλπ κατάφεραν να απωθήσουν τους Τούρκους, οι οποίοι είχαν δεκαπλάσια δύναμη, προς τη Φοινικιά σώζοντας έτσι τις επαρχίες Μαλεβιζίου και Τεμένους από τους εξαγριωμένους Τούρκους.
Η κρητική βράκα του Καπετάν Τζαγκαραντώνη είχε τρυπηθεί στις μάχες αυτές από εννιά σφαίρες. Διάτρητη από σφαίρες ήταν επίσης και η σημαία του που περήφανα κρατούσε σε όλες τις μάχες ο σημαιοφόρος και συγχωριανός του Τζαγκαραντώνη Γεώργιος Προικάκης και είχε κατατεθεί στο Ηρώον Ηρακλείου.
Το 1898 - 1910 εκλέγεται δήμαρχος του τέως δήμου Δαφνών προσφέροντας σπουδαίες υπηρεσίες στο δήμο και στους συνδημότες του.
Κατά την Αγγλική διοίκηση προσελήφθη στην αγγλική χωροφυλακή με το βαθμό του λοχαγού. Τιμήθηκε από τον Πρίγκηπα Γεώργιο της Ελλάδας κατά την περίοδο ης Κρητικής Κοινοπολιτείας τον οποίο με υπερηφάνεια και τιμή συνόδευε στις περιοδίες του στον νομό Ηρακλείου. Το 1913 στους Βαλκανικούς πολέμους σκοτώνεται στη μάχη του Λαχανά ο γιος του Τζαγκαραντώνη Ιωάννης Ξενάκης, για το οποίο υπερηφανευόταν ότι και την κοινωνία δεν υστέρησε από αγώνες ευγενείς.Για τις υπηρεσίες του τιμήθηκε με παράσημο από την πατρίδα την οποία και ευτύχησε να δει ελεύθερη. Απεβίωσε το 1937 σε ηλικία 94 ετών και η κηδεία του έγινε "δημοσία δαπάνη" με τιμές στο Βενεράτο παρουσία πλήθους κόσμου και εκπροσώπων της πολιτείας. Το 2007 ο Δήμος Παλιανής τιμώντας τα 70 χρόνια από τον θάνατο του Τζαγκαραντώνη προέβηκε στα αποκαλυπτήρια της προτομής του, την οποία φιλοτέχνησε ο γλύπτης Μανώλης Χαρκούτσης, παρουσία τιμητικού στρατιωτικού αγήματος και εκπροσώπων της Βουλής και της τοπικής αυτοδιοίκησης.

ΠΗΓΕΣ

• Στέφανος Ι. Γρατσέας Δήμος Παλιανής. Ηράκλειο 2002
• Εφημερίδα ΙΔΗ Ιανουάριος 1937

ΚΡΗΤΗ : ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 6200 -2800 πΧ

• Κατοικία σε σπήλαια ή σπίτια με πήλινους πλίνθους, ξύλα ή πέτρες
• Λατρεία της θεάς της ευφορίας.
• Εμφάνιση των πρώτων έργων πλαστικής, ειδώλια πήλινα ή λίθινα,
  πρωτόγονα εργαλεία.
• 3000 π.Χ. εμφανίζεται ο χαλκός στην Κρήτη
  
  
  ΜΙΝΩΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
• Προ-ανακτορική εποχή (2800 – 1900 π.Χ.)
• Παλαιό-ανακτορική εποχή(1900 – 1700 π.Χ.)
• Νέο-ανακτορική εποχή(1700 – 1450 π.Χ.)
• Μετα- ανακτορική εποχή ( 1450 - 1100 π.Χ)
• Ανάπτυξη & οργάνωση μινωικών πόλεων ( Κνωσός, Φαιστός, Μάλλια ,Ζάκρος ) με κυρίαρχη πόλη την Κνωσό
• Θαλασσοκρατία των μινωιτών στη Μεσόγειο, ανάπτυξη εμπορίου
• Ανάπτυξη τέχνων όπως η μικροπλαστική, ζωγραφική, λιθοτεχνία, χρυσοχοΐα.
• 1700 π.Χ. Καταστροφικός σεισμός, τα ανάκτορα ξαναχτίζονται παράλληλα χτίζονται και άλλα παλάτια όπως στις Αρχάνες, τα Χανιά και την Κυδωνία
• 1400 π.Χ. έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης
• Εμφάνιση γραφής Γραμμική Α & Β
• Λατρεία της Μεγάλης Θεάς των Μινωϊτών ( Θεά των όφεων)
• 1450 π.Χ. έλευση των Αχαιών Ο Μινωικός πολιτισμός συνεχίζεται σαν τμήμα του Μυκηναϊκού πολιτισμού
• 1219 -1209 π.Χ Τρωικός πόλεμος. Ο βασιλιάς της Κρήτης Ιδομενέας συμμετέχει με 80 πλοία.
  
  
  ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ 1100 π.Χ. ΕΩΣ ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 330 μ.Χ.
  
  Αρχαϊκή και Γεωμετρική περίοδος(1100 - 600 π.Χ.)
• 1100 Κάθοδος Δωριαίων στην Κρήτη .Εποχή του σιδήρου.
• Ιδρύονται 100 ελληνικές πόλεις-κράτη, όπως η Γόρτυνα, οι Αρχάνες, η Δρήρος, η Λατώ η Ετέρα, η Ριζηνία, η Αξό, η Τύλισος, η Χερσόνησος, η Μίλατος, η Ιεράπυτνα, η Κυδωνία, η Ίτανος, η Σητεία, η Πραισός ,η Ολούντα, η Απολλωνία . Συνεχής διαμάχες μεταξύ των πόλεων.
• Εφαρμογή Σπαρτιατικού ολιγαρχικού πολιτευματος. ο λαός χωρίστηκε σε τρεις τάξεις, τους Ελεύθερους, τους Περίοικους ,και τους Δούλους
• 7ος αιώνας π.Χ Κρήτες και Ρόδιοι εποικούν τη Γέλα της Σικελίας και την Κυρήνη.
• 600 π.Χ. Απομόνωση της Κρήτης λόγω οικονομικής κρίσης
  
  
  Κλασική περίοδος 600 π.Χ.- 300 π.X.
• 481 π.Χ. Η Κρήτη μετά από συνάντηση των Ελληνικών πόλεων στον Ισθμό της Κορίνθου με θέμα την αντιμετώπιση των Περσών, αρνούνται να πάρουν μέρος στον κοινό αγώνα.
• 400 π.Χ. Η Κρήτη βγαίνει από την απομόνωση, λόγω ανάπτυξης του εμπορίου και λόγω γεωγραφικής θέσης
• 336 π.Χ. Η Κρήτη δεν παίρνει μέρος στην εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου αν και συμμετέχουν σ' αυτήν σώματα Κρητών τοξοτών

Ελληνιστική περίοδος 300 π.Χ. - 69 π.Χ.

• 201 -153 π.Χ. Α΄& Β΄ Κρητικός πόλεμος «Κρητικός πόλεμος» (205-201 π.Χ.), που ξεσπά μεταξύ της Ρόδου και της Ιεράπυτνας, της σημερινής Ιεράπετρας, για τον έλεγχο των θαλάσσιων δρόμων και την εξάλειψη της πειρατείας. Στο πλευρό της νικήτριας Ρόδου στέκεται η Κνωσός, ενώ οι όροι για την Ιεράπυτνα είναι ιδιαίτερα σκληροί.
• 71 π.Χ. Αποτυχημένη εκστρατεία του Ρωμαίου Μάρκου Αντώνιου να καταλάβει την Κρήτη
  
  
  Ρωμαϊκή περίοδος 67 π.Χ. - 330 μ.Χ.
• 69 π.Χ. ο ύπατος Κόιντο Καικίλιο Μέτελλο εκστράτευσε εκ νέου εναντίον της Κρήτης κατάφερε να την υποδουλώσει το 67 π.Χ. Η Κρήτη είναι επαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
• Πρωτεύουσα η Γόρτυνα ο πληθυσμός της Κρήτης ανήλθε σε 300.000 κατοίκους
• 62 π.Χ Οι Κρήτες ήρθαν σε επαφή με τον Χριστιανισμό και ιδρύθηκε η πρώτη εκκλησία από το μαθητή του Απόστολου Παύλου και πολιούχο του νησιού, Άγιο Τίτο .
• 250 μ.Χ. Επί αυτοκράτορα Δεκίου (εικ. πάνω) διώκονται και σφαγιάζονται οι Άγιοι Δέκα μάρτυρες (Δεκέμβριος 250). Είναι οι πρώτοι μάρτυρες της Κρητικής εκκλησίας .
• 256 μ.Χ. Στις 11 Νοεμβρίου Αποκεφαλισμός του Αγίου Μηνά μετέπειτα πολιούχο Ηρακλείου.
• 304 μ.Χ. Άγριοι διωγμοί Χριστιανών, επί αυτοκρατόρων Διοκλητιανού και Μαξιμιανού βρίσκει μαρτυρικό θάνατο (9/7/304) ο επίσκοπος Γόρτυνας Κύριλλος.
  
• ΕΙΚ . ΟΙ ΑΓΙΟΙ ΔΕΚΑ Ο ΑΓΙΟΣ ΜΗΝΑΣ Ο ΑΓ. ΚΥΡΙΛΛΟΣ Α΄ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΡΗΤΗΣ
  
  Α΄ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 330 – 824 μ.Χ.


• 330 μ.Χ η Κρήτη αποτελεί αρχικά τμήμα της επαρχίας Ιλλυρίας της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
• 365 μ.Χ Καταστροφικός σεισμός με πλημμυρίδα και ανπώτιδα καταστρέφει πολλές πόλεις της Κρήτης
• 395 μ.Χ. Υπάγεται διοικητικά στην δικαιοδοσία του Βυζαντίου με αυτοκράτορα το Μεγάλο Θεοδόσιο.


• 431 μ.Χ Η Κρήτη συμμετέχει στην Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Εφέσου με 4 επισκόπους.
• 535 μ.Χ Η Κρήτη αυτοτελής επαρχία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας με έδρα τη Γόρτυνα.
• 668 μ.Χ. Σε επιστολή του πάπα της Ρώμης Βιταλιανού προς τον Αρχιεπίσκοπο Κρήτης Παύλο γίνεται για πρώτη φορά λόγος για ύπαρξη μοναστηριών στο νησί. Συγκεκριμένα αναφέρεται η Παλαιά (Παλιανή) και το Αρσίλλι.
• 727 μ.Χ Η Κρήτη συμμετέχει στην εξέγερση εναντίον του εικονομάχου αυτοκράτορα Λέοντα του Γ΄του Ισαύρου .Οι εικονόφιλοι Κρήτες υπόκεινται διωγμούς που συνεχίζονται έως το 767 με κορύφωση τον μαρτυρικό θάνατο του κρητικού Ανδέα του εν τη Κρίσει επί αυτοκράτορα του Κωνσταντίνου του E.
  
  
  ΑΡΑΒΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ 824-961 μ.Χ.
• 824 μ.Χ. Σαρακηνοί Άραβες, με τον Ομαρ Αμπού Χαφς, κατακτούν την Κρήτη.
• Οχύρωση της πόλης του Ηρακλείου και εκσκαφή μεγάλης τάφρου, γι’ αυτό ονομάστηκε Χάνδακας .
• Ακολούθησε άγρια καταδίωξη του χριστιανικού πληθυσμού με αποτέλεσμα μεγάλη εθνολογική και θρησκευτική αλλοίωση.
• Το νησί είχε μετατραπεί σε μεγάλο σκλαβοπάζαρο της Ανατολής


• Οι Βυζαντινοί επιχείρησαν επανειλημμένα να ανακτήσουν το νησί το 825-26, το 902 και το 949 χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Β΄ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 961 – 1204 μ.Χ

• 7 Μαϊου 961μ.Χ. Απελευθέρωση της Κρήτης από το Βυζαντινό Νικηφόρο Φωκά με μεγάλες απώλειες και το θάνατο 200.000 Αράβων


• Αναβίωση του Χριστιανισμού .Ιεραπόστολοι δίδαξαν το χριστιανισμό σε όλο το νησί, (ο Όσιος Νίκων ο Μετανοείτε και ο Άγιος Ιωάννης ο Ξένος)
• Το 1092 ξεσπάει εξέγερση στην Κρήτη με υποκίνηση του Καρύτση και του Ραψομμάτη, η οποία όμως καταλύθηκε γρήγορα και στάλθηκαν νέοι άποικοι από τον Αλέξιο Κομνηνό Β΄ απο τους οποίους προήλθαν οιμετέπειτα αριστοκρατικοί οίκοι του νησιού ( Χορτάτζηδες, Καλλέργηδες, Μελησινοί, Φωκάδες, Γαβαλάδες, Βλαστοί )
• Ανέγερση βυζαντινών εκκλησιών και μονών ( Βροντήσι,Βαλσαμόνερου, Αγκαράθου κ.α.)
  
  
• ΕΙΚ. Ο ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΞΕΝΟΣ ΚΑΙ Ο ΟΣΙΟΣ ΝΙΚΩΝ Ο ΜΕΤΑΝΟΕΙΤΑΙ ΕΠΑΝΕΦΕΡΑΝ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΑΒΟΚΡΑΤΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ ΦΩΚΑ (ΕΙΚΟΝΑ ΠΑΝΩ)
  
  
  ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ 1204 - 1645
  
  
  
• 1204 Κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους Η Κρήτη δωρήθηκε στους Γενουάτες οι οποίοι την παραχώρησαν το 1211 στους Βενετούς.
• Επιβλήθηκε λατίνος αρχιεπίσκοπος και έγινε περιορισμός της Ορθόδοξης Εκκλησίας και δήμευση της περιουσίας της.
• Ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής, με την ανέγερση επιβλητικών φρουρίων, οχυρωματικών και δημοσίων έργων.
• Οι τελευταίοι 2 αιώνες της βενετικής κατοχής χαρακτηρίζονται ως οι πλέον σκληρότεροι σημειώθηκαν δεκάδες επαναστάσεις , των Αργυρόπουλων το 1212, των Μελισσηνών το 1230, των Χορτάτσηδων και των Καλλέργηδων το 1273 και η επανάσταση που διεξήχθη σε συνεργασία με τους Βενετούς αποίκους το 1363.


• Η συνθήκη του 1299 (Pax Alexii Callergi), αναγνώρισε το δικαίωμα εγκατάστασης ορθόδοξου επισκόπου, ελεύθερης εγκατάστασης σε όλο το νησί και την απελευθέρωση των δουλοπάροικων
• Ανακήρυξη του νησιού σε Αυτόνομη Δημοκρατία με το όνομα Δημοκρατία του Αγίου Τίτου.
• Αναπτύχθηκε η Κρητική λογοτεχνία και ζωγραφική (Δ. Θεοτοκόπουλος, Ι.Δαμασκηνός) και δημιουργήθηκαν πολύ σημαντικά έργα, όπως ο Ερωτόκριτος του Β.Κορνάρου κ.α.
• Το 1644 0 πληθυσμός του νησιού αριθμεί 287.000 ψυχές.

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 1645 - 1898

• 1645 με αφορμή την επίθεση πειρατών σε πλοίο με προσκυνητές οι Οθωμανοί εκστρατεύουν κατά της Κρήτης, καταλαμβάνουν τα Χανιά και το 1646 το Ρέθυμνο.
• 1669 ύστερα από πολιορκία 21ετών ο Χάνδακας παραδίδεται από το Φραγκίσκο Μοροζίνη (εικ. δεξιά) στον Τούρκο Αχμέτ Κιοπρουλή( εικ.δεξιά κατω)
• ‘Όλες οι περιουσίες περιήλθαν στα χέρια του Σουλτάνου. Το ντόπιο χριστιανικό στοιχείο υπόκειται σκληρό διωγμό.
  
• 1770 Επανάσταση με αρχηγό τον Δασκαλογιάννη από τα Σφακιά, καταπνίγεται στο αίμα. Ο Δασκαλογιάννης γδέρνεται ζωντανός στο Μεγάλο Κάστρο το1771.
• 1775 Ανεγείρεται από τον Μητροπολίτη Γεράσιμο Λετιτζή εκ Βενεράτου ο ναός του Αγίου Μηνά και Υπαπαντής στο Μεγάλο Κάστρο και ανακηρύσεται ο Άγιος Μηνάς πολιούχος.
• 1780 Επιδημία πανώλης . Το νησί βρίσκεται σε κατάσταση πλήρους απομόνωσης, καθώς για έξι ολόκληρους μήνες η ναυσιπλοΐα σταματά εντελώς
• 1810 Καταστροφικός σεισμός πλήττει το Μεγάλο Κάστρο

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ 1821 - 1830 ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

• 1821 στις 15 Απριλίου Ανακηρύσσεται επανάσταση στην Παναγία Θυμιανή Σφακίων. Σε ένα χρόνο η Κρήτη ουσιαστικά απελευθερώνεται με μεγάλες απώλειες των Τούρκων οι οποίοι έχουν περιοριστεί στα αστικά κέντρα.
• Ο πρώτος που ύψωσε την σημαία της επανάστασης στο νησί ήταν ο ηγούμενος της ιστορικής μονής Πρέβελη Μελχισεδέκ Τσουδερός, οι Τούρκοι σκότωσαν τους μοναχούς και λεηλάτησαν το μοναστήρι.
• 1821 ΙούνιοςΗ πρώτη νικηφόρα μάχη δόθηκε στο Λούλο Κεραμειών στις 14 Ιουνίου. Στις 15 Ιουνίου στο ηρωϊκό χωριό Λάκκοι κατατροπώνεται ο στρατός πέντε χιλιάδων Τούρκων, ταυτόχρονα στο Αμάρι Ρεθύμνου νικήθηκαν οι φοβεροί Αμπαδιώτες Τουρκοκρήτες.
• Στις 19 Αυγούστου 1821 οι Τούρκοι στην προσπάθειά τους να πατήσουν το Θέρισο αποτυγχάνουν και χάνουν διακόσιους άνδρες, στη μάχη σκοτώνεται ο Στέφανος Χάλης .
• Τα θύματα των βιαιοπραγιών των Τούρκων είναι ο άμαχος πληθυσμός, σφαγιάσθηκαν 400 χριστιανοί στα Χανιά, 800 στο Ηράκλειο, 2.500 στον Αποκόρωνα.
• Ο καπετάνιος Ρούσος Βουρδουμπάς πρώτος μεταξύ ίσων σε πολλές μάχες θα έχει την γενική αρχηγία. Άλλοι καπετάνιοι ήσαν ο Mιχ. Κουρμούλης στη Μεσσαρά, ο Μελιδόνης στο Μυλοπόταμο ο Σήφακας στον Αποκόρωνα οι Ι . και Β. Χάληδες στην Κυδωνία, ο Γεώργιος Τσουδερός στον Άγιο Βασίλειο.
  (Εικ Δημήτρης Μιχ. Κουρμούλης)
• Από την Ελληνική κυβέρνηση, δηλαδή από τον Δ. Υψηλάντη, ζητείται ο διορισμός γενικού αρχηγού ο οποίος και αποστέλλει τον Μιχαήλ Κομνηνό Αφεντούλη.
• Το Μαΐο 1822 αποβιβάζεται ο Αιγύπτιος Χασάν Πασάς στην Σούδα, την βοήθεια του οποίου ζήτησε ο Σουλτάνος.


• Το Μάιο 1822 καταστρέφουν τα Ανώγεια, σε αντίποινα οι Ανωγειανοί καπετάνιοι με τη συνδρομή και του καπετάνιου Δεληγιαννάκη παρασύρουν στον Κρουσώνα 350 Τουρκαλβανούς και τους σφαγιάζουν.
• Τον Αύγουστο του 1822 ο Χασάν πατά τους Λάκκους και το Θέρισο με τίμημα 600 νεκρούς στρατιώτες του που τον θορυβεί ιδιαίτερα, 30 και 31 Αυγούστου δέχεται επίθεση από τους Ανωγειανούς και Μυλοποταμίτες στο Μυλοπόταμο παθαίνοντας μεγάλη φθορά.
• Το Νοέμβριο του 1822 ο Χασάν εισβάλλει στο δεύτερο φυσικό οχυρό της Κρήτης το οροπέδιο Λασιθίου, καίοντας και ερημώνοντας τα χωριά του


• Το Φεβρουάριο του 1823, σε σπήλαιο στη Μίλατο, σφαγιάστηκαν από τους Τουρκο- αιγύπτιους 2000 άμαχοι .
  
• Στις 21 Μαΐου 1823 ο Εμ. Τομπάζης (εικ. δεξιά) αναλαμβάνει την διοίκηση της Κρήτης, καταλαμβάνοντας αμέσως τα φρούρια της Κισσάμου και της Κανδάνου αφού συνθηκολόγησαν οι έγκλειστοι Τούρκοι. Ταυτόχρονα οι Τουρκοαιγύπτιοι ανασυντάσσονται, φέρνουν νέο αρχιστράτηγο το Χουσεϊν γαμπρό του Μεχμέτ Αλί της Αιγύπτου με τρεις χιλιάδες άνδρες και άφθονα πολεμοφόδια .
• τον Ιανουάριο του 1824 στο σπήλαιο Μελιδονιού Μυλοποτάμου όπου είχαν καταφύγει 30 επαναστάτες και 370 γυναικόπαιδα, πυρπολείτε, ολοι πεθαίνουν από ασφυξία.
• Οι άμαχοι αναγκάζονται να φύγουν από την Κρήτη, ο Ελληνικός στόλος παραλαμβάνει μόνο από το λιμανάκι του Λουτρού Σφακίων δέκα χιλιάδες ψυχές και τις φυγαδεύει.
• Στις δώδεκα Απριλίου 1824 ο Τομπάζης αφήνει την Κρήτη.οι αγωνιστές τον ακολουθούν και φεύγουν για την Πελοπόννησο. Η επανάσταση βάλτωσε και μετατράπηκε σε κλεφτοπόλεμο από τους Χαϊνηδες και Καλησπέριδες.
• Στα μέσα του 1825, τετρακόσιοι από τους Κρήτες που αγωνίζονται στην Πελοπόννησο επιστρέφουν και καταλαμβάνουν τα Φρούρια της Γραμβούσας και του Κισσάμου δημιουργώντας πάλι ελεύθερους πυρήνες στην Κρήτη.
• Το 1827 σώμα χιλίων προσφύγων Κρητών αγωνιστών μεταφέρθηκε από τον Μιαούλη στο νησί και η επανάσταση γενικεύεται πάλι με επιτυχίες .
• Το 1828 ο Ηπειρώτης Χατζημιχάλης Νταλιάνης ( εικ. δεξιά) με σώμα 600 πεζών και 100 ιππέων φθάνει στην Κρήτη για να ενισχύσει τον αγώνα Οι Τούρκοι τον πολιόρκησαν, στο φρούριο του Φραγγοκάστελου ο ίδιος σκοτώθηκε μαζί με τετρακόσιους αγωνιστές, οι εχθροί είχαν διπλάσιες απώλειες, οι λίγοι αγωνιστές που έμειναν αναγκάσθηκαν να συνθηκολογήσουν.
• το Πρωτόκολλο της 22 Ιανουαρίου 1830 υπογράφεται στο Λονδίνο από τους εκπροσώπους της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας , με το οποίο αναγνωρίζεται ανεξάρτητο ελληνικό κράτος. Το νέο κράτος περιλαμβάνει την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, τις Κυκλάδες, την Εύβοια και τις Σποράδες. Η Κρήτη έμεινε εκτός των ορίων του Ελληνικού Κράτους. Στο εξής όλες οι κρητικές επαναστάσεις έχουν ως κύριο στόχο και σύνθημά τους το αίτημα της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα.
  
• Στις 29 Φεβρουαρίου 1829 στο μοναστήρι της Οδηγήτριας στη Μεσσαρά ο θρυλικός Ξωπατέρας (εικ. δεξιά) περικυκλωμένος από 3000 Τουρκους βρίσκει μαρτυρικό θάνατο μετά από τρεις ημέρες αντίστασης.


• Τον Ιούνιο του 1830 τα πλοία των Χριστιανικών Μ. Δυνάμεων επέβαλαν την ειρήνη στο νησί υπέρ των Τουρκοαιγυπτίων.
• Αιγυπτιοκρατία 1830 – 1840 Με το πρωτόκολλο του Λονδίνου η Κρήτη παραχωρήθηκε στον αντιβασιλιά της Αιγύπτου. Η αιγυπτιακή κατοχή βοήθησε στην ανασυγκρότηση του νησιού, κατασκεύασε έργα, έδωσε πρόνοια για την παιδεία, για πρώτη φορά εκδόθηκε δίγλωσση εφημερίδα.
  • Κίνημα των Μουρνιών 1833 Η αύξηση τη φορολογίας για να γίνουν τα κοινωφελή έργα οδήγησε επτά χιλιάδες χριστιανούς σε άοπλη διαμαρτυρία στις Μουρνιές Κυδωνίας. Οι Αιγύπτιοι διέλυσαν βίαια την διαμαρτυρία και κρέμασαν στις Μουρνιές Χανίων σαράντα πρωταίτιους
  • Επανάσταση 1841 (Χαιρέτη) Ο πόλεμος μεταξύ Αιγύπτου και Τουρκίας και η νίκη της δεύτερης οδήγησαν τις Μεγάλες Δυνάμεις να δώσουν την Κρήτη πάλι στην Τουρκία το 1840. Εξόριστοι Κρήτες οπλαρχηγοί με αρχηγό το Χαιρέτη κατέβηκαν στην Κρήτη και κήρυξαν επανάσταση στις 22 Φεβρουαρίου 1841. Έγιναν φονικές μάχες αλλά η επανάσταση χωρίς βοήθεια έσβησε και οι αγωνιστές πήραν πάλι το δρόμο της προσφυγιάς
  . Ο μεγάλος σεισμός .Στις 30 Σεπτεμβρίου 1856 καταστροφικός σεισμός πλήττει την Κρήτη και ιδιαίτερα το Ηράκλειο. Από τα 3620 σπίτια της πόλης μόνο 18 μένουν κατοικήσιμα, ενώ εκατοντάδες είναι οι νεκροί και οι τραυματίες. Στο Μεϊντάνι ξεσπά πυρκαγιά που καταστρέφει δεκάδες καταστήματα. Στην πόλη επικρατεί το χάος και η οδύνη, καθώς οι κάτοικοι απεγνωσμένα προσπαθούν να σώσουν ανθρώπους και περιουσίες από τα χαλάσματα. Παλαιά και σημαντικά μνημεία της πόλης παθαίνουν σοβαρές ζημιές ή καταστρέφονται ολοκληρωτικά. Ανάμεσά τους ο παλιός μητροπολιτικός ναός του Αγίου Τίτου (Βεζίρ Τζαμί) και η Πύλη Βολτόνε κ.α

Επανάσταση 1866 – 1869 (ΕΝΩΣΙΣ ή ΘΑΝΑΤΟΣ)

Η σημαία της Κρητικής Επανάστασης του 1866 με την αναγραφή ΕΝΩΣΙΣ Η ΘΑΝΑΤΟΣ

• Η επαναστατική συνέλευση στις 21 Αυγούστου 1866 στο Ασκύφου Σφακίων καλεί τον Κρητικό λαό σε ένοπλη δράση.
  • Το Σεπτέμβριο του 1866 55.000 Τουρκοαιγυπτιακού στρατού βρίσκεται στο νησί, οι επαναστάτες με δυσκολία μαζεύουν 20.000 άντρες. Την εξουσία των επαναστατών ασκεί η Γενική Συνέλευση.
  • Στρατιωτικοί διοικητές διαμερισμάτων ορίζονται στα Χανιά ο Ιωάννης Ζυρακάκης, στο Ρέθυμνο ο Συνταγματάρχης Π. Κορωναίος, στο Ηράκλειο ο Μιχάλης Κόρακας
  • 8 Νοεμβρίου 1866 Το μοναστήρι του Αρκαδίου, κυκλώνεται από δεκαπέντε χιλιάδες στρατό, Οι υπερασπιστές πέφτουν ο ένας μετά τον άλλο, ο ηγούμενος είναι νεκρός. Ένας ήρωας με το όνομα Γιαμπουδάκης ανατινάζει την πυριτιδαποθήκη και το μοναστήρι γίνεται αιώνιο σύμβολο της ελευθερίας μέσα βρίσκονταν 670 γυναικόπαιδα και 300 επαναστάτες μόνο 114 επέζησαν
  • Στις 15 Ιανουαρίου 1867 οι Τούρκοι στην μάχη της Τυλίσσου χάνουν 600 άνδρες. Ο Μουσταφάς πασάς στην προσπάθειά του να πατήσει τα Σφακιά στη θέση Κατρέ χάνει 500 άνδρες και ο ίδιος αντικαταστάθηκε από τον Κροάτη Ομέρ πασά.
  • Ο Ομέρ Πασάς βάζοντας στόχο του την καταστροφή των Σφακιών και του Οροπεδίου του Λασιθίου επιτυγχάνει και στα δύο παρά την ηρωική αντίσταση των επαναστατών. Η επανάσταση λήγει στις αρχές του 1869 με την παράδοση ή τη φυγή των τελευταίων εξεγερμένων.

εικ. Ο καπετάν Κόρακας Γενικός αρχηγός Ηρακλείου και ο Καπετάν Τσαγκαραντώνης αρχηγός Μαλεβιζίου απο τους πρωταγωνιστές της επανάστασης του 1866 - 69

Η Επανάσταση του 1878 (Σύμβαση της Χαλέπας) Σύμφωνα με τη Σύμβαση, η Κρήτη αποχωριζόταν από την λοιπή Οθωμανική Αυτοκρατορία, θα διοικούνταν από τη Γενική Διοίκηση Κρήτης και της παραχωρούνταν ορισμένα προνόμια, μεταξύ των οποίων και η σύσταση Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων και η έκδοση εφημερίδων καθώς και να αστυνομεύεται μόνο από Κρητικούς.


• 1881 Στην πρώτη πραγματικά αξιόπιστη απογραφή, που πραγματοποιείται το 1881, ο πληθυσμός της πόλης του Ηρακλείου είναι 21.069: 14.597 είναι μουσουλμάνοι, 6361 ορθόδοξοι, 58 καθολικοί, 2 διαμαρτυρόμενοι και 51 Εβραίοι.
• Το 1889 η Οθωμανική Αυτοκρατορία περιόρισε σημαντικά τα προνόμια των Κρητών μετά την επανάσταση που ξέσπασε με πρωτοβουλία των ηγετών του συντηρητικού κόμματος (καραβανάδων) και ανέθεσε στον συνταγματάρχη Ταξίν την αστυνόμευση της Κρήτης θέτοντας τον επικεφαλής σώματος 200 ανδρών που στρατολογήθηκαν στην Μακεδονία. Η επανάσταση του 1889 καταπνίγηκε μετά από ένα οκτάμηνο.
• Στις 3 Σεπτεμβρίου 1895 ξέσπασε νέα επανάσταση αλλά οι σφαγές των Οθωμανών δεν σταμάτησαν και στις 11 Μαΐου 1896 ο χριστιανικός πληθυσμός των Χανίων, ο οποίος αποτελούσε μειονότητα στην πόλη, υπέστη μεγάλη σφαγή, όπως και τον επόμενο χρόνο 1897, οπότε και πυρπολήθηκαν και τα κοινοτικά καταστήματα απέναντι από τον καθεδρικό ναό, που περιλάμβαναν το επισκοπικό μέγαρο και το παρθεναγωγείο. Η αποστολή ελληνικών στρατευμάτων στο νησί οδήγησε στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 κατά τον οποίο τα οθωμανικά στρατεύματα νίκησαν κατά κράτος τα αντίστοιχα ελληνικά στο Θεσσαλικό μέτωπο.
  εικ. Κρητικοί επαναστάτες κατά την επανάσταση 1897
  
  
  
  Η Επανάσταση 1897- Αυτονόμηση (ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ) - Ένωση με Ελλάδα 1913
  
  Η επέμβαση των μεγάλων δυνάμεων 1897
  Οι Μεγάλες Δυνάμεις, που πάντοτε ενδιαφέρονταν για την Κρήτη λόγω της στρατηγικής της σημασίας και από καιρό είχαν συγκεντρώσει τους στόλους τους γύρω από το νησί, αποφάσισαν με τη Συνθήκη του Βερολίνου το 1896 να προχωρήσουν σε οριστική λύση του κρητικού ζητήματος, με τη διεθνή κατοχή του νησιού και την ανακήρυξή του σε αυτόνομη Πολιτεία, ενώ στις 21 Ιανουαρίου 1897 ελληνικά στρατεύματα με δύναμη 1.500 αντρών και διοικητή τον υπασπιστή του βασιλιά Tιμολέοντα Bάσσο αποβιβάστηκαν εκεί για να την ελευθερώσουν και να την ενώσουν με την Ελλάδα. Οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις όμως παρενέβησαν αποβιβάζοντας κι αυτές δυνάμεις για να σταματήσουν οι εχθροπραξίες. Στις 18 Φεβρουαρίου ο Ελληνικός στόλος αποσύρθηκε και ο Ελληνικός στρατός υποχώρησε στην ξηρά και κατευθύνθηκε βόρεια προς την Θεσσαλία και την Ήπειρο. Στις 20 Μαρτίου του ίδιου χρόνου οι Μεγάλες Δυνάμεις χώρισαν το νησί σε διεθνείς τομείς, ενώ τα Χανιά και η γύρω περιοχή της πρωτεύουσας έγιναν πολυεθνικός τομέας. Οι Άγγλοι διοικούσαν το νομό Ηρακλείου, οι Ρώσοι το νόμο Ρεθύμνου, οι Γάλλοι το νομό Λασιθίου και οι Ιταλοί τους νομούς Χανίων και Σφακιών.
  Στις 25 Αυγούστου 1897, ο Ελευθέριος Βενιζέλος έστειλε διακοίνωση στον αρχηγό του ευρωπαϊκού στόλου, αναφέροντας ότι η μόνη σωστή λύση του Κρητικού ζητήματος θα ήταν η ένωση του νησιού με την Ελλάδα. Αφού όμως η Ελλάδα απέσυρε τη στρατιωτική δύναμη που είχε στο νησί, αναγνωρίζοντας την αυτονομία του, θα έπρεπε και η Κρήτη, για να μην φέρει σε δύσκολη θέση την Αθήνα, να δεχθεί ως προσωρινή λύση την αυτονομία, εναποθέτοντας τις ελπίδες για οριστική λύση στις Μεγάλες Δυνάμεις. Οι Οθωμανοί πρότειναν να γίνει ανταλλαγή της Κρήτης με τη Θεσσαλία που την κατείχε ο στρατός τους. Η πρόταση αυτή απορρίφθηκε καθώς θεωρήθηκε εμπαιγμός και για τους Κρητικούς και για τις Μεγάλες Δυνάμεις.
  Μετά τον πόλεμο του 1897 η Ελλάδα υπέγραψε στην Κωνσταντινούπολη συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία. Κατόπιν οι Μεγάλες Δυνάμεις ξεκίνησαν τη διαδικασία διακανονισμού του Κρητικού ζητήματος, που όμως τραβούσε μακριά. Προτάθηκαν για τη θέση του Γενικού Διοικητή του νησιού οι Δροζ, Σέφερ, ο Μαυροβούνιος Πέτροβιτς Μπόζα, ο πρίγκιπας Βάττεμβεργ ενώ οι Τούρκοι ήθελαν γι' αυτή τη θέση τον Ανθόπουλο πασά. Η Ρωσία υπέδειξε τον γιό του βασιλιά των Ελλήνων Γεωργίου του Α΄, τον πρίγκιπα Γεώργιο, ο οποίος και επελέγη τελικά. Στις 21 Ιανουαρίου 1898, η κρητική συνέλευση, μέσα σε ζητωκραυγές ενέκρινε πρόταση του Βενιζέλου να κάνει το προεδρείο της τα αναγκαία διαβήματα. Η Γερμανία και η Αυστρία, επειδή δεν ήθελαν να φανεί ότι αντιτίθενται στις τουρκικές απαιτήσεις, αποχώρησαν από τον συνασπισμό των ευρωπαϊκών δυνάμεων, ο οποίος έγινε πλέον τετραμελής. Ο Γενικός Διοικητής θα αναγνώριζε την υψηλή επικυριαρχία του Σουλτάνου, θα εφάρμοζε αναλογική συμμετοχή του ελληνικού και του τουρκικού στοιχείου στη διοίκηση του νησιού.
  Εκλέχθηκε μια εκτελεστική επιτροπή, με τη συμμετοχή του Βενιζέλου, που εκτελούσε χρέη κυβέρνησης και είχε τις επαφές με τους Ευρωπαίους ναυάρχους. Άρχισε να εφαρμόζει το προσωρινό πολίτευμα, αλλά οι μουσουλμάνοι, υποκινούμενοι από την οθωμανική διοίκηση, ξεσηκώθηκαν. Οι χριστιανοί της Κρήτης άρχισαν να συγκεντρώνουν ένοπλα τμήματα και η εκτελεστική επιτροπή προέβη σε διαβήματα διαμαρτυρίας. Οι μουσουλμάνοι του νησιού κλείστηκαν στις πόλεις και την ύπαιθρο έλεγχαν οι χριστιανοί επαναστάτες. Οι σφαγές των μουσουλμάνων της Σητείας και του Σέλινου καθώς και η σφαγή των χριστιανών του Ηρακλείου στις 25 Αυγούστου 1898 που έκαναν οι μουσουλμάνοι , οδήγησαν στην αποχώρηση των Οθωμανών από το νησί, στη δημιουργία της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας και στην εκλογή του πρίγκιπα Γεωργίου ως ύπατου αρμοστή της Κρήτης.
  Εικονες : 1) Ο Πρίγκηπας Γεώργιος με τους Ναυάρχους εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κρήτη
  2) Η Κρήτη σπάει τα δεσμά της και απελευθερώνεται από τον Τούρκικο Ζυγό (γκραβούρα 1898).
  
  3) Το Ηράκλειο (25ης Αυγούστου) μετά την μεγάλη σφαγή του 1898
  
  
  Η Κρητική Πολιτεία (1896 – 1913 )
  
  Ο πρίγκιπας ορίστηκε Ύπατος Αρμοστής Κρήτης με τριετή θητεία. Στις 9 Δεκεμβρίου 1898 έφθασε στη Σούδα με τη ρωσική ναυαρχίδα "Νικόλαος Α΄", συνοδευόμενη και από πλοία των άλλων Δυνάμεων, όπου του επιφυλάχθηκε αποθεωτική υποδοχή. Τον υποδέχονταν στη Σούδα οι ναύαρχοι Ποττιέ, Νόελ, Σκρύδλωφ και Μπέτολλο κι ο ενθουσιώδης κρητικός λαός. Ο πρόεδρος του συμβουλίου των ναυάρχων Γάλλος Ποττιέ του παρέδωσε επίσημα στο Διοικητήριο Χανίων τη διοίκηση της Κρήτης, ενώ τα ευρωπαϊκά πολεμικά, έξω από το λιμάνι, χαιρέτιζαν με κανονιοβολισμούς την ύψωση της κρητικής σημαίας.
  Σε σύντομο διάστημα ο Γεώργιος ανέθεσε σε επιτροπή από 16 μέλη (12 χριστιανούς και 4 μουσουλμάνους), με πρόεδρο τον Ιωάννη Σφακιανάκη, τη σύνταξη σχεδίου Συντάγματος που θα ενέκρινε η Κρητική Συνέλευση, η οποία συγκροτήθηκε στις 9 Ιανουαρίου 1899, ενώ ταυτόχρονα προκηρύχτηκαν για τις 24 του ίδιου μήνα εκλογές των πληρεξουσίων. Στις 8 Φεβρουαρίου έγινε η πρώτη συνεδρίαση της Κρητικής Συνελεύσεως που αποτελέστηκε από 138 χριστιανούς και 50 μουσουλμάνους. Η Συνέλευση, με πρόεδρο τον Σφακιανάκη, ψήφισε το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας. Μετά την επικύρωσή του από τον Ύπατο Αρμοστή και την έγκρισή του, με ελάχιστες μεταβολές, από τις Μεγάλες Δυνάμεις, το Σύνταγμα δημοσιεύτηκε στις 16 Απριλίου 1899 στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.
  Στις 27 Απριλίου 1899, ο Ύπατος Αρμοστής όρισε Συμβούλιο του Ηγεμόνα (δηλαδή κυβέρνηση) από τους Κρητικούς αρχηγούς συνιστώμενη από πέντε Ανώτερες Διευθύνσεις, αντίστοιχες με τα σημερινά Υπουργεία. Οι σύμβουλοι με τις διευθύνσεις τους ήταν: Ελευθέριος Βενιζέλος της Δικαιοσύνης, Μανούσος Κούνδουρος των Εσωτερικών, Νικόλαος Γιαμαλάκης της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευμάτων, Κωνσταντίνος Φούμης των Οικονομικών και Χασάν Σκυλιανάκης της Δημοσίας Ασφαλείας. Από τους αρχηγούς δεν συμμετείχε στο συμβούλιο μόνο ο Ιωάννης Σφακιανάκης, επειδή υπέβαλε στον Αρμοστή ένα σχέδιο για το οριστικό πολίτευμα του νησιού, αλλά ο Γεώργιος δεν το ενέκρινε.
  Το συμβούλιο ξεκίνησε την προσπάθεια να οργανώσει κράτος. Στις 18 Μαΐου, ο Βενιζέλος υπέβαλε πλήρη δικαστική νομοθεσία. Άρχισαν όμως οι διαφωνίες. Ο Γεώργιος, σκοπεύοντας να ταξιδέψει στην Ευρώπη, ανακοίνωσε στον κρητικό λαό ότι "κατά την διάρκειαν του ταξιδίου του θα εζήτει από τας Μεγάλας Δυνάμεις την ένωσιν της Κρήτης και ήλπιζε να επιτύχει ταύτην λόγω των συγγενικών του δεσμών". Η ανακοίνωση έγινε χωρίς να το ξέρει το συμβούλιο. Ο Βενιζέλος είπε στον πρίγκιπα ότι δεν θα ήταν καλό να δίνει στον λαό ελπίδες για κάτι που δεν ήταν εκείνη τη στιγμή δυνατό να πραγματοποιηθεί. Όντως δε οι Μεγάλες Δυνάμεις απέρριψαν το αίτημα του Γεωργίου. Επήλθε πολλές φορές διάσταση μεταξύ των δύο ανδρών και ο Βενιζέλος επανειλημμένα υπέβαλε παραίτηση.
  Όταν συζητήθηκε στο συμβούλιο ο προϋπολογισμός, ο Βενιζέλος είπε ότι το νησί δεν ήταν αυτόνομο αφού κατεχόταν στρατιωτικά από τέσσερις δυνάμεις και το κυβερνούσε εντολοδόχος τους. Θα έπρεπε, όταν θα έληγε η θητεία του πρίγκιπα, να ζητηθεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις να επιτρέψουν στη συνέλευση, με βάση το άρθρο 39 του συντάγματος (που το είχε καταργήσει η συνδιάσκεψη της Ρώμης) να εκλέξει ανώτατο άρχοντα, οπότε δεν χρειαζόταν η παρουσία ξένων στρατευμάτων. Μ' αυτόν τον τρόπο, το νησί θα απαλλασσόταν από τον στρατό κατοχής και την δι' αντιπροσώπου των Μεγάλων Δυνάμεων διακυβέρνηση, και θα μπορούσε ευκολότερα να πετύχει τον στόχο που ήταν η ένωση με την Ελλάδα. Αυτή την πρόταση θα εκμεταλλευθούν οι αντίπαλοι του Βενιζέλου για να πουν ότι ήθελε την Κρήτη αυτόνομη ηγεμονία. Σε απάντηση, εκείνος υπέβαλε και πάλι την παραίτησή του με το αιτιολογικό ότι του ήταν αδύνατο πλέον να συνεργαστεί με τα υπόλοιπα μέλη του συμβουλίου και διαβεβαίωσε ότι δεν σκόπευε να ασκήσει αντιπολίτευση.
  Στις 17 Μαΐου 1901, σε έκθεσή του εξέθεσε τους λόγους που τον υποχρέωναν να παραιτηθεί, την δε επομένη τους είπε και προφορικά στον Ύπατο Αρμοστή. Στις 18 Μαΐου ο Βενιζέλος απολύθηκε επειδή δημόσια υποστήριξε απόψεις αντίθετες μ' αυτά που πρέσβευε ο Αρμοστής. Και τέθηκε πλέον επικεφαλής της αντιπολίτευσης. Επί τρία χρόνια διεξήχθη μια σκληρότατη πολιτική διαμάχη, η διοίκηση παρέλυσε και κυριάρχησε η οξύτητα στο νησί. Και, αναπόφευκτα, τον Μάρτιο του 1905 ξέσπασε επανάσταση, της οποίας επικεφαλής ετέθη ο Βενιζέλος.
  
  Επανάσταση του Θέρισου
  Στις 26 Φεβρουαρίου 1905 η «Ηνωμένη Αντιπολίτευση» διεκήρυττε πως μόνη ορθή λύση ήταν η Ένωση, προσωρινό στάδιο η πλήρης αυτονομία. Στις 10 Μαρτίου 1905 συνήλθε συνέλευση στον Θέρισο υπό του Ελευθερίου Βενιζέλου, Κωνσταντίνου Φούμη και Κωνσταντίνου Μάνου, που κήρυξε "την πολιτικήν ένωσιν της Κρήτης μετά της Ελλάδος εις εν μόνον ελεύθερον συνταγματικόν κράτος", έδωσε δε και σχετικό ψήφισμα στις Μεγάλες Δυνάμεις, όπου υποστήριζε ότι το νόθο μεταβατικό καθεστώς εμπόδιζε την οικονομική ανάπτυξη του νησιού και η μόνη φυσική λύση του κρητικού ζητήματος ήταν η ένωση.
  Στις 7 Απριλίου συνήλθε τακτική συνέλευση στα Χανιά, η οποία ομοίως κήρυξε την ένωση ενώ ένας από τους συμβούλους του Ύπατου Αρμοστή παραιτήθηκε και πήγε στον Θέρισο να ενωθεί με τους επαναστάτες. Ο Ύπατος Αρμοστής απαίτησε από τους επαναστάτες να παραδώσουν τα όπλα μέσα σε 36 ώρες, εκήρυξε το στρατιωτικό νόμο με την έγκριση των Δυνάμεων, διέταξε συλλήψεις και φυλακίσεις αντικαθεστωτικών κι επέβαλε λογοκρισία στον τύπο. Έπειτα κάλεσε σε σύσκεψη τους προξένους και ζήτησε να λάβουν επείγοντα μέτρα για την "καταστολήν του κινήματος". Για να αυξήσει τις ένοπλες δυνάμεις του συγκρότησε το σώμα των "Δημοφρουρών". Οι Μεγάλες Δυνάμεις έστειλαν μήνυμα στους επαναστάτες ότι θα χρησιμοποιούσαν στρατεύματα προκειμένου να επιβάλλουν τις αποφάσεις τους. Σε απάντηση οι περισσότεροι βουλευτές της τακτικής συνέλευσης πήγαν στον Θέρισο να ενωθούν κι αυτοί με τον Βενιζέλο.
  Ο πρίγκηπας δεν διέθετε άλλες δυνάμεις εκτός της Κρητικής Χωροφυλακής (που έμεινε πιστή σ'αυτόν) και η οποία δεν αυξήθηκε από τους Δημοφρουρούς και οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν μπορούσαν να συνεννοηθούν για κοινή δράση. Μεγαλύτερη στρατιωτική δράση ανέπτυξαν οι Ρώσοι, οι οποίοι κατέλαβαν ή βομβάρδισαν θέσεις επαναστατών. Οι πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων συναντήθηκαν με την επαναστατική τριανδρία στις Μουρνιές, σε μια προσπάθεια να επιτευχθεί συμφωνία, χωρίς αποτέλεσμα. Η επαναστατική κυβέρνηση ζήτησε να χορηγηθεί στην Κρήτη πολίτευμα ανάλογο μ' αυτό της Ανατολικής Ρωμυλίας. Στις 18 Ιουλίου οι Δυνάμεις κήρυξαν τον στρατιωτικό νόμο, κάτι που δεν αποθάρρυνε τους επαναστάτες. Στις 15 Αυγούστου η τακτική συνέλευση των Χανίων ψήφισε τις περισσότερες από τις μεταρρυθμίσεις που ζητούσε ο Βενιζέλος.
  Συναντήθηκαν και πάλι μαζί του οι πρόξενοι και έκαναν δεκτές τις μεταρρυθμίσεις που πρότεινε. Αυτό οδήγησε στον τερματισμό της επανάστασης του Θερίσου και στην παραίτηση του Ύπατου Αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου. Οι Μεγάλες Δυνάμεις τον Αύγουστο του 1906 είχαν παραχωρήσει στο βασιλιά των Ελλήνων Γεώργιο Α΄, το δικαίωμα να διορίζει εκείνος τον Ύπατο Αρμοστή, χωρίς να χρειάζεται η έγκριση της τουρκικής κυβέρνησης. Μετά την παραίτηση του πρίγκιπα Γεωργίου στις 12 Σεπτεμβρίου, τοποθετήθηκε στη θέση αυτή ο Αλέξανδρος Ζαΐμης ενώ επετράπη Έλληνες αξιωματικοί και υπαξιωματικοί να αναλάβουν την οργάνωση της Κρητικής Χωροφυλακής. Μόλις οργανώθηκε Χωροφυλακή άρχισαν να αποχωρούν τα ξένα στρατεύματα από το νησί.
  
  Ένωση
  Τον Σεπτέμβριο του 1908 ο αυτοκράτορας της Αυστρουγγαρίας ανακοίνωσε την προσάρτηση της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης και ο ηγεμόνας της Βουλγαρίας την ανεξαρτησία της. Οι Κρητικοί δεν έχασαν την ευκαιρία. Στις 24 Σεπτεμβρίου 1908 ξέσπασε επανάσταση στο νησί. Χιλιάδες πολίτες των Χανίων και των γύρω περιοχών την ημέρα αυτή συγκρότησαν συλλαλητήριο, στο οποίο ο Βενιζέλος κήρυξε την οριστική ένωση της Κρήτης με την μητέρα Ελλάδα. Έχοντας συνεννοηθεί με την ελληνική κυβέρνηση, ο Ζαΐμης αναχώρησε για την Αθήνα πριν από το συλλαλητήριο. Συγκλήθηκε η συνέλευση και κήρυξε την ανεξαρτησία της Κρήτης, η σημαία της κρητικής πολιτείας υποστάλληκε για να δώσει την θέση της στην ελληνική, οι δημόσιοι υπάλληλοι ορκίσθηκαν πίστη στον βασιλιά Γεώργιο Α΄ της Ελλάδας, ενώ διορίστηκε πενταμελής εκτελεστική επιτροπή με την εντολή να κυβερνήσει το νησί εν ονόματι του βασιλιά των Ελλήνων και σύμφωνα με τους νόμους του ελληνικού κράτους. Πρόεδρος της επιτροπής ήταν ο Μιχελιδάκης με τον Βενιζέλο υπουργό Εξωτερικών και Δικαιοσύνης. Τον Απρίλιο του 1910 συγκλήθηκε νέα συνέλευση, της οποίας ο Βενιζέλος εκλέχθηκε πρόεδρος ενώ κατόπιν έγινε πρωθυπουργός. Όλα τα ξένα στρατεύματα έφυγαν από την Κρήτη και η εξουσία περιήλθε εξ ολοκλήρου στην κυβέρνηση Βενιζέλου.
  Η ελληνική κυβέρνηση, για να αποφύγει την τουρκική, αλλά και τις διεθνείς αντιδράσεις, δεν προχώρησε στην επίσημη αναγνώριση της Ένωσης. Αργότερα ο Βενιζέλος έφυγε από την Κρήτη για την Αθήνα, όπου έγινε πρωθυπουργός της Ελλάδας. Το 1911 οργανώθηκαν ένοπλες λαϊκές συγκεντρώσεις, που έγιναν εντονότερες με την άρνηση του Βενιζέλου να δεχτεί την είσοδο των Κρητών βουλευτών στο Ελληνικό Κοινοβούλιο, πράγμα που δεν επέτρεπαν οι συνθήκες. Με την έναρξη των Βαλκανικών πολέμων το 1912, η Ελληνική Βουλή έκανε δεκτούς τους Κρήτες βουλευτές με ενθουσιασμό και θερμές εκδηλώσεις.
  Η οριστική λύση του Κρητικού ζητήματος δόθηκε στη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων, το Φλεβάρη του 1913. Με τη Συνθήκη του Λονδίνου, το Μάιο του 1913, παραχωρήθηκε η Κρήτη στην Ελλάδα. Η ένωση έγινε με επίσημη τελετή στο φρούριο Φιρκά στις 1 Δεκεμβρίου 1913.
  
  
  
  Α' Παγκόσμιος - μεσοπόλεμος (1913 - 1940)
  
  Το νησί αποτελεί πλέον αναπόσπαστο τμήμα του ελληνικού κράτους και έχει το δικό του μερίδιο στις πολιτικές και πολεμικές περιπέτειες των επομένων ετών.
  Η δεκαετία 1912 - 1922 είναι για την Ελλάδα μία περίοδος αδιάκοπων, σχεδόν, πολεμικών αγώνων, που στοχεύουν στην υλοποίηση του εθνικού οράματος, της «Μεγάλης Ιδέας». Η αρχή γίνεται με τους Βαλκανικούς Πολέμους το 1912-1913. Το καλοκαίρι του 1914 ξεσπά στην Ευρώπη ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, στον οποίο η Ελλάδα μένει αρχικά ουδέτερη, χωρίς όμως να αποφεύγει τις εντάσεις και την πολεμική ετοιμότητα. Τελικά, το καλοκαίρι του 1917, η χώρα εμπλέκεται ενεργά στο «Μεγάλο πόλεμο» ως σύμμαχος των δυνάμεων της Αντάντ (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία).
  Ο Α΄ Παγκόσμιος τελειώνει το φθινόπωρο του 1918 και η Ελλάδα βρίσκεται στην πλευρά των νικητών και επιδιώκει την ικανοποίηση εδαφικών διεκδικήσεων στα Βαλκάνια (Θράκη) και τη Μικρά Ασία (περιοχή Σμύρνης). Τμήματα του ελληνικού στρατού συμμετέχουν στη μάλλον τυχοδιωκτική Ουκρανική Εκστρατεία, πολεμική επιχείρηση που διοργάνωσαν οι Αγγλογάλλοι εναντίον του καθεστώτος των Μπολσεβίκων στη νότια Ρωσία.
  Το Μάιο του 1919 ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στη Σμύρνη με εντολή του Συμβουλίου της Ειρήνης, προκειμένου να εξασφαλίσει την τάξη και την ηρεμία στην περιοχή. Η παρουσία του όμως στη Μικρά Ασία αφυπνίζει την εθνική συνείδηση του τουρκικού στοιχείου. Αρχίζει έτσι μια ακόμη μεγάλη πολεμική περιπέτεια, η τραγικότερη αυτής της περιόδου. Τον Αύγουστο του 1922 ο τουρκικός στρατός με ηγέτη τον Κεμάλ εξαπολύει την αντεπίθεσή του. Η ελληνική ήττα σηματοδοτεί και τον ξεριζωμό του μικρασιατικού ελληνισμού.
  Η μικρασιατική καταστροφή το 1922 βάζει οριστικό τέλος στη «Μεγάλη Ιδέα» και αποτελεί ταυτόχρονα την αφετηρία του ελληνικού μεσοπολέμου (1922-1940). Το ελληνικό κράτος θέτει τώρα ως στόχους του την εσωτερική ανασυγκρότηση και την αποκατάσταση ενός και πλέον εκατομμυρίου προσφύγων.
  Η Κρήτη, και ειδικότερα το Ηράκλειο , αποτελεί τόπο εγκατάστασης χιλιάδων προσφύγων, ενώ, παράλληλα, οι τελευταίοι 23.821 μουσουλμάνοι κάτοικοι υποχρεώνονται να εγκαταλείψουν το νησί.
  Ο πληθυσμός του νησιού αυξάνεται με γρήγορους ρυθμούς . Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ειδικά μετά το 1922, η ελληνική κοινωνία εισέρχεται σε μία φάση σταδιακής αστικοποίησης, καθώς οι πληθυσμοί της υπαίθρου μετακινούνται προς τα αστικά κέντρα σε αναζήτηση καλύτερης τύχης. Η οικονομική ανάπτυξη και η έλευση των μικρασιατών προσφύγων επιταχύνουν τους ρυθμούς ανάπτυξης των αστικών πληθυσμών.
  Ο πληθυσμός του Ηρακλείου, από 29.491 το 1920, αυξάνεται σε 39.231 το 1928. Απ' αυτούς το 1/3 περίπου είναι προσφυγικής καταγωγής. Παράλληλα αυξάνεται η εσωτερική μετανάστευση και στις πόλεις μετακομίζουν πολλοί κάτοικοι της υπαίθρου με την ελπίδα μιας καλύτερης ζωής.
  
  
  Β' Παγκόσμιος πόλεμος (1940 - 1945)
  
  Η ιταλική επίθεση εναντίον της Ελλάδας στις 28 Οκτωβρίου 1940 βάζει τέρμα στην εικοσαετία του ελληνικού μεσοπολέμου και υποχρεώνει τη χώρα να εμπλακεί στη μεγάλη παγκόσμια σύγκρουση. Η αποτυχία της ιταλικής επίθεσης και οι ελληνικές νίκες, σε μια περίοδο που οι δυνάμεις του Άξονα δείχνουν ανίκητες, χαιρετίζονται με μεγάλο ενθουσιασμό από τις δημοκρατικές χώρες, αλλά από την άλλη προκαλούν την επέμβαση της Γερμανίας. Στις 6 Απριλίου 1941 ο γερμανικός στρατός εισβάλλει στην Ελλάδα μέσω των ελληνοβουλγαρικών συνόρων, τη στιγμή που ο κύριος όγκος του ελληνικού στρατού πολεμά στο αλβανικό μέτωπο. Παρά την απελπισμένη αντίσταση των ελληνικών και βρετανικών δυνάμεων, το μέτωπο καταρρέει και ως τα τέλη Απριλίου το σύνολο σχεδόν του ελληνικού εδάφους είναι υπό κατοχή.
  
  Η Μάχη της ΚρήτηςΣτις 20 Μαΐου 1941 εκατοντάδες γερμανικά μεταγωγικά αεροπλάνα αρχίζουν να ρίχνουν στο νησί χιλιάδες άνδρες της γερμανικής 7ης Μεραρχίας Αλεξιπτωτιστών. Η επιχείρηση με το κωδικό όνομα «ΕΡΜΗΣ» (Merkur) έχει αρχίσει. Σκληρές μάχες ξεσπούν στο Μάλεμε, τα Χανιά, το Ρέθυμνο και το Ηράκλειο, στα σημεία, δηλαδή, που οι επιτιθέμενοι επικεντρώνουν τις προσπάθειές τους. Δίπλα στις συμμαχικές και ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις εκατοντάδες απλοί Κρητικοί - άνδρες και γυναίκες -, με οτιδήποτε μπορεί να χρησιμεύσει ως όπλο, συγκρούονται με τους εισβολείς. Οι απώλειες των αλεξιπτωτιστών είναι, ιδιαίτερα κατά την πρώτη ημέρα, τεράστιες και ελάχιστοι από τους στόχους τους επιτυγχάνονται, παρά την ασταμάτητη και μαζική υποστήριξη της γερμανικής αεροπορίας.
  Η μάχη κρίνεται στις 22 του μήνα, όταν οι επιτιθέμενοι καταφέρνουν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους το αεροδρόμιο του Μάλεμε. Τα γερμανικά μεταγωγικά προσγειώνονται πλέον συνέχεια μεταφέροντας ενισχύσεις και κάθε είδους εφόδια στους καταπονημένους αλεξιπτωτιστές. Οι μάχες συνεχίζονται με αμείωτη σφοδρότητα, είναι όμως φανερό ότι η κατάληψη του νησιού δεν μπορεί να αποφευχθεί.
  Στις 26 Μαΐου ο διοικητής των συμμαχικών δυνάμεων στρατηγός Φράιμπεργκ λαμβάνει την άδεια από το Συμμαχικό Στρατηγείο να απομακρύνει τα στρατεύματά του από το νησί. Οι βρετανικές μονάδες εγκαταλείπουν τις θέσεις τους και, με την κάλυψη οπισθοφυλακών, κινούνται προς τα σημεία εκκένωσης. Στις 03.00 τα ξημερώματα της 1ης Ιουνίου τα τελευταία βρετανικά πλοία απομακρύνονται από τα κρητικά νερά με όσους στρατιώτες μπορούν να μεταφέρουν. Η Μάχη της Κρήτης έχει τελειώσει.
  
  Η αντίστασηΑπό τις πρώτες στιγμές της γερμανικής εισβολής εκατοντάδες είναι οι Κρητικοί που αυθόρμητα αντιστέκονται στον εισβολέα. Η συμβολή τους στη Μάχη της Κρήτης είναι, σε πολλές περιπτώσεις, καθοριστική και η δράση τους προκαλεί σημαντικές απώλειες στα γερμανικά στρατεύματα. Μετά την κατάληψη του νησιού, η διάθεση αντίστασης στις δυνάμεις κατοχής εκφράζεται αρχικά με την απόκρυψη και τη φυγάδευση των συμμάχων που έχουν παραμείνει στην Κρήτη.
  Στην πορεία οργανώνονται οι πρώτες αντιστασιακές οργανώσεις που έχουν ως αποστολή τη συλλογή πληροφοριών, τη διενέργεια δολιοφθορών και το σχηματισμό αντάρτικων ομάδων. Το αντιστασιακό κίνημα φουντώνει μέρα με τη μέρα. Μάχες ανάμεσα στους κατακτητές και τους αντάρτες, σαμποτάζ εναντίον γερμανικών εγκαταστάσεων, εκτελέσεις προδοτών και άλλες παράτολμες ενέργειες είναι συχνά φαινόμενα της νέας πραγματικότητας.
  Προσωπικότητες με κύρος και επιρροή στην τοπική κοινωνία πρωταγωνιστούν στην οργάνωση των πρώτων αντάρτικων ομάδων. Οι ομάδες αυτές σύντομα απλώνουν τη δράση τους στον Ψηλορείτη, στα ριζίτικα χωριά της επαρχίας Αμαρίου και στα ορεινά των νομών Λασιθίου και Χανίων. Οι αντάρτες συνεργάζονται με τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις και τις συμμαχικές στρατιωτικές αποστολές και υποστηρίζονται ενεργά από τον άμαχο πληθυσμό.
  Η δράση τους προκαλεί σοβαρά προβλήματα στον κατακτητή και τον υποχρεώνει να κρατά δεσμευμένες στο νησί σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις. Ανάμεσα στις ηγετικές μορφές του κρητικού αντάρτικου ξεχωρίζουν οι: Γεώργιος Πετράκης (Πετρακογιώργης), Αντώνιος Γρηγοράκης (Σατανάς), Εμμανουήλ Μπαντουβάς, Ιωάννης Δραμουντάνης (Στεφανογιάννης), Μιχαήλ Ξυλούρης (Χρηστομιχάλης), Βασίλειος Πατεράκης, Ιωάννης Ποδιάς κ.ά.
  Οι κατακτητές χρησιμοποιούν συχνά την πρακτική των αντιποίνων εις βάρος του άμαχου πληθυσμού, προκειμένου να περιορίσουν τη δράση των αντιστασιακών οργανώσεων. Συλλήψεις, βασανισμοί, φυλακίσεις, καταστροφές ολόκληρων χωριών και εκτελέσεις ομήρων είναι στην ημερήσια διάταξη. Ο πληθυσμός του νησιού δοκιμάζεται σκληρά.
  
  Η απελευθέρωσηΑπό το Σεπτέμβριο του 1944 οι Γερμανοϊταλικές δυνάμεις αρχίζουν να αποχωρούν από τα ανατολικά τμήματα του νησιού. Στις 11 Οκτωβρίου έρχεται η πολυπόθητη μέρα της απελευθέρωσης για την πόλη του Ηρακλείου. Η ατμόσφαιρα στην πόλη είναι γεμάτη ένταση, καθώς οι τελευταίοι Γερμανοί αποχωρούν κάτω από τις αποδοκιμασίες του συγκεντρωμένου πλήθους και των ανταρτών, που εισέρχονται στην πόλη. Μόλις, όμως, η γερμανική οπισθοφυλακή, με τη συνοδεία αξιωματικών του συμμαχικού στρατού, διασχίζει τη Χανιώπορτα και απομακρύνεται, όλοι οι συγκεντρωμένοι ξεσπούν σε ζητωκραυγές και τραγούδια.
  Τα γερμανικά στρατεύματα από όλα τα σημεία του νησιού συγκεντρώνονται στην περιοχή γύρω από την πόλη των Χανίων. Οι συμμαχικές δυνάμεις και οι αντάρτες αποφεύγουν να τους επιτεθούν για να μην προκαλέσουν επιπλέον καταστροφές στο πολύπαθο νησί. Εκεί παραμένουν οι Γερμανοί οχυρωμένοι ως την οριστική συνθηκολόγηση της Γερμανίας στις 8 Μαΐου του 1945.
  
  Εικονες :1) Ημάχη της Κρήτης 2) Κρήτικοί συλλαμβάνονται και οδηγούνται στο εκτελεστικό απόσπασμα μετά το σαμποταζ στο αεροδρόμιο 3) Εδώ ήταν η Κάντανος , επιγραφή των γερμανών μετάτην ολοκληρωτική καταστροφή της 4)Κρητικοί αντάρτες κατά την γερμανική κατοχή, δεύτερος από αριστερά ο Πετρακογιώργης, 5) Ο καπετάν Μανώλης Μπαντουβάς αρχηγός ανταρτών Ανατολικής Κρήτης.